Historia
Zakonników cysterskich sprowadził do Lądu z klasztoru w Łeknie książę Mieszko III Stary, prawdopodobnie w drugiej połowie XII wieku. Dokładna data fundacji przez źródła cysterskie była podawana różnorodnie. Mogły to być lata 1134, 1145, 1146, 1151, 1152, 1174, 1175 lub 1183, przy czym najbardziej prawdopodobny wydawałby się okres około 1175 roku lub od 1186 do 1195. Najpewniej w tym ostatnim czasie zakończył się długotrwały proces organizacyjny, na skutek którego założony został nowy konwent, utworzony przez sprowadzonych z Nadrenii mnichów. Pierwsza wzmianka o klasztorze NMP i św. Mikołaja pojawiła się w 1233 roku w sfałszowanym dokumencie księcia Władysława Odonica, w którym wymieniono nadania poczynione na rzecz opactwa.
Szerzej zakrojone prace budowlane nad kościołem i zabudowaniami klauzury zapewne rozpoczęto pod koniec XII wieku i kontynuowano w pierwszej połowie XIII stulecia. Nie ma pewności czy początkowa siedziba zakonników była drewniana, ani czy do czasu jej wybudowania przebywali oni w innym miejscu (np. w domniemanej osadzie Kamień). Przypuszczać można, iż murowany kościół był już ukończony w 1255 roku, gdyż wówczas sakrę biskupią odebrał w Lądzie Boguchwał z Cierznelina, a w 1286 roku Jan Herburt II. Około 1263 roku do klasztoru lądzkiego i do Łekna sprowadzone zostały z Kolonii przez kanonika gnieźnieńskiego Andrzeja relikwie św. Urszuli i jej towarzyszek. Wydaje się, że do tego czasu podstawowe zabudowania klasztornej klauzury także były już zbudowane (np. kapitularz, refektarz).
Uposażenie opactwa w XIII wieku stale wzrastało, zarówno drogą darowizn i nadań, ale także wymian czy kupna, pomimo toczonych w jego okolicy walk, tak że około 1300 roku bracia posiadali już około 30 wsi. Wzrost bogactwa szedł w parze ze znaczeniem politycznym. Oprócz wspomnianych powyżej konsekracji biskupich, w 1278 roku książę wielkopolski Przemysł w klasztorze doprowadził do ugody pomiędzy księciem Ziemowitem kujawskim a Leszkiem sieradzkim. Opactwo uzyskało też dobra poza Wielkopolską, na Pomorzu Gdańskim, nadane w 1280 roku przez księcia Mściwoja.
Na przełomie XIII i XIV wieku rozwój opactwa przerywany był walkami książąt dzielnicowych. Ponadto w 1331 roku klasztor i dobra skupione w jego okolicy zostały spustoszone przez Krzyżaków, przy czym z samego klasztoru napastnicy mieli ustąpić na skutek pertraktacji, po wyważeniu drzwi kościoła. Być może przed spaleniem zabudowań uchroniło mnichów ich niemieckie pochodzenie, choć po tych wydarzeniach zeznawali oni przeciwko Zakonowi w procesie polsko – krzyżackim z 1339 roku, na który wysłany został opat Maciej i szafarz Mikołaj. W kolejnych latach dobra klasztorne uległy dalszym spustoszeniom, na skutek powojennego głodu i zarazy.
Unormowanie sytuacji politycznej pod rządami Kazimierza Wielkiego sprawiło, iż mniej więcej w połowie XIV wieku rozpoczęto przebudowę opactwa, mającą na celu między innymi zasklepienie wielu klasztornych pomieszczeń. Wiadomo, iż przy rozbudowie wschodniego skrzydła klasztoru w latach 1352 – 1372 ufundowana została przez starostę generalnego Wielkopolski, Wierzbiętę z Palewic (Paniewic) kaplica św. Jakuba Apostoła. Wierzbięta objął władzę w dobie konfliktu politycznego, podczas którego z ramienia króla Kazimierza Wielkiego zdławił opozycję pod przywództwem Maćko Borkowica. Przy zaprowadzaniu porządku Wierzbięta opierał się na części miejscowej szlachty, z którą zapewne spotykał się w Lądzie, i dlatego właśnie ufundował w klasztorze wspaniałe oratorium. Prace budowlane przy klauzurze trwały także w XV wieku, a nawet w XVI stuleciu. Prowadzone przez opata Jana Wysockiego, urzędującego w latach 1551 – 1560, doprowadziły między innymi do wzniesienia wolnostojącego pałacu opackiego. Jan Wysocki był pierwszym polskim opatem komendatoryjnym, mianowanym przez króla, a nie wybieranym przez zakonników. Szybko popadł on w konflikt z niemieckimi mnichami, skutkiem czego w proteście udali się oni wraz z klasztornym archiwum do Henrykowa na Śląsku.
W 1580 roku, w czasach rządów opata Mateusza Brzozowskiego, budowa kościoła i klasztoru nie była jeszcze w pełni ukończona, co dotyczyło zwłaszcza sklepień w świątyni oraz potrzeby prac remontowych w budynkach klauzury. Najpilniejsze prace renowacyjne opat Brzozowski miał rozpocząć po powrocie z Rzymu, nie zdołał ich jednak wiele przeprowadzić. Intensywne roboty budowlane zostały podjęte dopiero za Jana Zapolskiego, który był opatem w latach 1644 – 1689. W 1651 roku zawarł on z architektem Tomaszem Poncino z Poznania kontrakt na przebudowę kościoła, co oznaczało koniec dla romańsko – gotyckiej budowli. W 1657 roku cystersi oskarżyli Poncino o wyburzenia do fundamentów w starym kościele i wiele błędów technicznych popełnionych przy budowie nowego obiektu. Prace wznowiono dopiero około 1679 roku i z przerwami na konflikty z kolejnymi architektami, prowadzono je do lat 30-tych XVIII wieku. W efekcie dokonano prawie całkowitej barokizacji klasztoru.
W drugiej połowie XVIII wieku i na początku XIX stulecia intensywność robót budowlanych w Lądzie spadła. W 1819 roku konwent cysterski został skasowany, co zapoczątkowało proces powolnej dewastacji kompleksu klasztornego. Po 1841 roku urządzono w nim magazyny zbożowe, pomieszczenia dla bydła i ptactwa, a w krużgankach trzymano wozy. Wyposażenie wnętrz zostało rozgrabione przed 1850 rokiem i dopiero wówczas przystąpiono do pierwszych prac renowacyjnych, prowadzonych w okresie międzywojennym i w drugiej połowie XX wieku.
Architektura
Opactwo założono przy północnym, prawym brzegu rzeki Warty, na południowy – wschód od wczesnośredniowiecznego grodu w Lądzie, odległego o około 2,5 km. Od południa z kompleksem zabudowań klasztornych graniczyły podmokłe i bagienne tereny utworzone przez rozlewiska Warty. Sam klasztor składał się z kościoła oraz przyległych do niego zabudowań klauzury, usytuowanych na lekko opadającym w stronę rzeki terenie, otaczających wraz z krużgankami czworoboczny wirydarz. Przy ich wytyczaniu ważne było zapewnienie czystej wody, którą w polskich klasztorach najczęściej zapewniały prowadzone od rzek sztuczne kanały (młynówki). W Lądzie natomiast wodę dostarczano ze znajdującego się po północnej stronie klasztoru źródła, z którego być może już w średniowieczu poprowadzono drewnianymi rurami wodę do kuchni, lawatarza i latryn. Cały kompleks klasztorny prawdopodobnie otaczał mur z bramą, do którego z czasem przystawiono kolejne budynki gospodarcze. Wolnostojącym budynkiem był najpewniej dom opata, piętrowy, zwieńczony uskokowymi szczytami, usytuowany w pobliżu kościoła.
Kościół klasztorny prawdopodobnie w części prezbiterialnej zbudowany został z kamienia (z ciosów piaskowcowych), natomiast jego późniejszy korpus nawowy był ceglany. Zapewne świątynia wzniesiona została na planie krzyża łacińskiego, być może z dwoma kaplicami bliźnimi przy wschodnich ścianach transeptu. Wygląd zachodniej części kościoła nie jest znany, jednak biorąc pod uwagę surową regułę cysterską, była ona zapewne bezwieżowa. Nie jest także znany kształt prezbiterium. Drogą analogii rekonstruować je jedynie można na czworoboczne, być może zamknięte apsydą. Wnętrze najpewniej w okresie średniowiecza nie zostało przykryte sklepieniami i zarówno korpus nawowy jak i prezbiterium posiadały drewniane stropy.
Zabudowania średniowiecznej klauzury wzniesione zostały w dwóch etapach. W pierwszym, przypadającym na wiek XIII i początek XIV stulecia, powstało skrzydło wschodnie wraz z krużgankiem i skrzydło południowe, zbudowane z cegieł w układzie wendyjskim i gotyckim. We wschodnim na poziomie przyziemia tuż przy kościele umieszczono wąską zakrystię, a dalej kapitularz, czyli miejsce codziennych zgromadzeń mnichów pod przewodnictwem opata, w trakcie których omawiano najważniejsze dla konwentu sprawy. Na południe od kapitularza znajdowała się klatka schodowa, oświetlana szczelinowym okienkiem o trójkątnym zwieńczeniu, a dalej fraternia i być może kalefaktorium. Pierwotnie schody były jednobiegowe i wiodły do znajdującej się na piętrze sali dormitorium oraz wydzielonej części dla opata. Ta ostatnia prawdopodobnie znajdowała się po stronie południowej, gdzie dwa pomieszczenia o grubych ścianach zajmowane mogły być przez kaplicę i pokój opata. Jedno z nich (zapewne kaplica) przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz udekorowane polichromiami. Skrzydło południowe, jak to zazwyczaj bywało w klasztorach cysterskich, mieściło zapewne kuchnię i refektarz. Mniej tradycyjne było już usytuowanie refektarza dłuższymi bokami równolegle do krużganka, a nie prostopadle by wykraczało poza obręb czworoboku klauzury.
W drugiej fazie budowy, między drugą połową XIV wieku a początkiem XVI stulecia, zbudowane zostało skrzydło zachodnie oraz pozostałe ramiona krużganków, powstałe z cegieł o układzie gotyckim, przy wykorzystaniu kamienia do detali architektonicznych. Krużganki zamknęły wraz z kościołem trapezowaty wirydarz. Przykryto je sklepieniami krzyżowymi ze zwornikami wykonanymi z kamienia w kształcie walców z płaską dekoracją roślinną, oraz z plastycznymi motywami rozet, baldachimu i anioła (ramię południowe), lub herbami (ramię zachodnie). Wsporniki sklepień udekorowano symbolami ewangelistów. W skrzydle zachodnim zapewne umieszczone zostały pomieszczenia cellarium oraz izby przeznaczone dla konwersów, braci świeckich pracujących na klasztornych folwarkach. Skrzydło zachodnie zostało podpiwniczone, częściowo zagłębione w ziemie, przy czym dolne, podsklepione pomieszczenia utworzono w systemie dwunawowym, a sklepienia posadowiono na wielobocznych słupach z których wychodziły masywne gurty i żebra. Górna kondygnacja skrzydła zachodniego zapewne mieściła dormitorium konwersów.
W podobny sposób do skrzydła zachodniego utworzona została wówczas także piwnica pod skrzydłem południowym. Było to posunięcie rzadkie w klasztorach cysterskich, gdzie podpiwniczone były głównie skrzydła zachodnie, przeznaczane na cellaria (spiżarnie). W Lądzie spowodowane to było zapewne spadkiem terenu, tworzącym różnicę aż 2,5 metra wysokości między kościołem a południowym skrajem klauzury. Nad nową piwnicą wzniesiono przebudowany refektarz, będący okazałą salą oświetlaną od południa czterema wysokimi, ostrołucznymi oknami. Naprzeciwko refektarza zapewne umieszczono przylegający do krużganka na wirydarzu lawatarz.
Drugi etap rozbudowy klauzury wiązał się z przebudową kapitularza we wschodnim skrzydle. Zbudowano wówczas w nim nowe sklepienie oparte na środkowej kolumnie, a także utworzono obok niego nowe pomieszczenia: kaplicę św. Jakuba i sień z sediliami. Pod starym biegiem schodów umieszczono armarium, zbudowano także nowe schody, oparte na kolebce przedsionka prowadzącego do kaplicy. Z powodu powstania nowych pomieszczeń, trzeba było utworzyć nowe przejścia, które z kolei wymusiły określony układ sklepień w krużganku. Wyprowadzenia tych sklepień musiały być umieszczone pomiędzy wejściami, dlatego same sklepienia często posiadały plan rombów a nie prostokątów.
Kaplica św. Jakuba otrzymała formę, małego, jednoprzęsłowego pomieszczenia przykrytego jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Oświetlało ją okno w ścianie wschodniej pod którym pierwotnie stał ołtarz. Promienie słoneczne padały na proste elewacje, wypełnione wraz ze sklepieniem w całości barwnymi polichromiami. Na polach sklepienia umieszczono Chrystusa pośród słońca, księżyca i gwiazd oraz symboli czterech ewangelistów. Obok ukazano dmących w trąby aniołów, wstających z grobów umarłych oraz dramat potępionych. Poniżej sklepienia ukazano korowody Panien Mądrych i Głupich, z których te drugie strącane były przez diabły w paszczę Lewiatana. Ponadto uwieczniono trzech Mędrców, dzieciątko z Maryją i św. Józefem, fragment pejzażu i przekomarzających się dworzan. Jeszcze niżej znalazły się postacie mnicha i Jana Chrzciciela, Chrystusa w koronie cierniowej, postacie świętych i wielkopolskich oraz śląskich rycerzy, politycznych sojuszników fundatora, Wierzbięty z Paniewic, który także został namalowany wraz z rodziną, naprzeciwko wspólnoty mnichów pod przewodnictwem opata Jana II. Wspólnotę fundatora uwieczniło 27 rycerskich herbów, wymalowanych w najniższej strefie, na pasie który zwyczajem średniowiecznym przypominał barwną tkaninę rozpiętą na ścianach.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego poza nielicznymi reliktami, nie zachował się pierwotny, średniowieczny kościół klasztorny, zastąpiony budowlą barokową (romańskie ciosy znajdują się w prezbiterium, a w południowej części nawy, przy transepcie, nad ciosami mur ceglany w wiązaniu wendyjskim). Także zabudowania klauzury od strony zewnętrznej całkowicie utraciły średniowieczne cechy stylistyczne, lecz pod przykryciem nowożytnych tynków i dekoracji skrywają one oryginalne elementy dawnego opactwa. Gotycki charakter zachowały lądzkie krużganki, kapitularz, sień w skrzydle wschodnim, piwnice pod skrzydłem zachodnim i południowym, a przede wszystkim kaplica św. Jakuba ze wspaniałą dekoracją freskową, jednym z najcenniejszych zabytków gotyckiego malarstwa w Polsce. Obecnie klasztor jest własnością salezjanów i mieści seminarium duchowne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Domasłowski J., Kościół i klasztor w Lądzie, Warszawa-Poznań 1981.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Łużyniecka E., Badania architektoniczne klasztoru cysterskiego w Lądzie [w:] Lenda medii aevi. Średniowieczne zabytki dawnego opactwa w Lądzie – nowe odkrycia, najnowsze badania, red. J.Nowiński, Ląd-Poznań-Warszawa 2015.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Wyrwa A.M., Opactwo cysterskie w Lądzie nad Wartą. Wstępne, sondażowe badania wykopaliskowe w 2006 roku, „Architectus”, nr 1(23), 2008.