Historia
Kościół w Łączy, pierwotnie pod wezwaniem św. Marcina, zbudowany został przed 1490 rokiem, kiedy to miała miejsce jego konsekracja. Ta późnogotycka budowla była co najmniej drugą świątynią w historii Łączy, gdyż pierwszy miejscowy kościół wzmiankowany był już w źródłach pisanych w 1376 i 1447 roku. Wieża przy późnogotyckiej nawie kościoła mogła zostać dobudowana we wczesnym okresie nowożytnym, ale już w średniowieczu musiała funkcjonować dzwonnica, czy to przy korpusie czy też jakaś prosta budowla wolnostojąca, gdyż w 1497 roku odlany został najstarszy dzwon. Po raz pierwszy wieżę odnotowano w źródłach pisanych w trakcie wizytacji z 1679 roku, a następnie w 1688 roku („campanile ligneum iunctum ecclesiae”).
W 1598 roku kościół w Łączy połączono z parafią w Bojszowie, ale już od przełomu XVI i XVII wieku świątynia miała być użytkowana przez protestantów. W 1679 roku odnotowano, że kościół znajdował się w złym stanie, co zapewne wpłynęło na decyzję o przeprowadzeniu między 1679 a 1688 rokiem remontu o nieznanym zakresie prac. W wizytacji z 1688 zanotowano już, że kościół był zadbany. Być może w 1698 roku miała miejsce ponowna konsekracja, gdyż pojawiło się wówczas wezwanie św. Jana Chrzciciela, natomiast około 1700 roku parafię w Łączy dołączono do Rachowic.
W trakcie wizytacji z 1720 roku odnotowano, że kościół nie posiadał chóru muzycznego, co należało już do rzadkości. Do jego budowy doszło w latach 1872-1873, zapewne w związku z montażem organów, co wymusiło podwyższenie stropów w całym kościele. W tym samym czasie przy wykorzystaniu starych desek stropowych wybudowany został podcień po północnej stronie kościoła. Wcześniej, w 1806 roku, odnowiona została wieża, po raz kolejny remontowana w 1884 roku. W latach 1904-1905 miał miejsce gruntowny remont zabytku, w 1932 roku usunięto gliniany narzut na wewnętrznych elewacjach, zastąpiony następnie szalunkiem, a kolejne remonty prowadzono w 1961 i 1964 roku. Po tych pracach kościół dotrwał do czasu zniszczenia w 1994 roku.
Architektura
Kościół usytuowany był na lekkim wzniesieniu o łagodnych stokach, na skraju wsi. Wzniesiono go z drewna sosnowego w konstrukcji zrębowej, a więc z poziomo układnych wieńców, wykonanych z bierwion łączonych w narożach bez użycia gwoździ, na nakładkę, bez ostatków, z krytym czopem. Szerokie podwaliny spoczywały na dużych głazach polnych. Bierwiona miały formę płazów, czyli okrąglaków o lekko przyciętych podstawach. W technice tej wykonano nawę na planie krótkiego prostokąta (9,8 x 8,9 metra), węższe od niej prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu (5,5 x 5,7 metra) oraz prostokątną zakrystię przy ścianie północnej prezbiterium, wypełniającą całą jego długość. Całość była stosunkowo skromną budowlą, wzniesioną według wypracowanego zapewne już we wczesnym średniowieczu schematu dla małych, wiejskich społeczności. Wzbogaceniem bryły była usytuowana od zachodu niewielka, czworoboczna wieża konstrukcji szkieletowej, złożona z czterech lekko pochyłych słupów narożnych, spiętych ryglami i zastrzałami.
Nawa i prezbiterium przykryte były strzelistymi, wysokimi i stromymi, typowymi dla późnego gotyku dwuspadowymi dachami, przy czym północna połać prezbiterium przedłużona była na zakrystię. Być może już u schyłku średniowiecza bryła kościoła otoczona była pulpitowym daszkiem opartym na przyściennych słupach z mieczami. Gontowe dachy utrzymywane były przez jętkową więźbę dachową, wzmocnioną wzdłużnie wiatrownicami, składającą się z wiązarów o rozpiętości dopasowanej odpowiednio do nawy i do prezbiterium. Kalenice były osobne dla wyższej nawy i niższego prezbiterium. Zakrystię przykryto archaicznym rozwiązaniem, ćwierćkolistym zrębem, będącym pewną formą kolebki. Jej ścianę północną przedłużono a jej bierwiona węgłowano ze stopniowo zwężającymi się belkami ścian wschodniej i zachodniej.
Wejście do kościoła wiodło od zachodu oraz nietypowo od północy, co zapewne wynikało z usytuowania nawy w stosunku do zabudowy wsi. Trzeci portal łączył zakrystię z prezbiterium, zaś prezbiterium z nawą połączono otworem tęczy z belką dekorowaną szeroką fazą. Portale były ostrołuczne, o lekko ukośnych ościeżach, zdobione fazą. Oświetlenie zapewniały czworoboczne, pierwotnie zapewne niewielkie otwory okienne, których zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną nie wycięto w elewacji północnej (co mogło wynikać z chęci ograniczenia przeciągów i zimna przy rezygnacji z okien ze strony z najmniejszą ilością światła słonecznego, lub ze względów symbolicznych, czy też przesądów – północ jako strefa przynależna siłom zła).
Wewnętrzne elewacje kościoła były obrzucone gliną i pobielone, a na płaskich stropach znajdowała się gotycka polichromia ornamentalna. Glina pokrywała zrąb ścian, wypełniła wszystkie przestrzenie i nierówności między bierwionami. Był to zabieg stosunkowo rzadko spotykany, częściej bowiem gliną pokrywano budynki od zewnątrz, traktując to jako zabezpieczenie przeciwpożarowe.
Stan obecny
Kościół nie zachował się do chwili obecnej. Uległ spaleniu, prawdopodobnie na skutek celowego podpalenia, co spowodowało ogromną, jedną z największych strat dla historii sztuki i architektury w powojennej Polsce. Pomimo iż zachowała się nadpalona dolna i środkowa część zrębu ścian, sięgająca aż wysokości nieco ponad poziom okien, kościół nie został odbudowany. Postulował to ówczesny wojewódzki konserwator zabytków, grono specjalistów a także organizacje i instytucje działające na rzecz ochrony zabytków. Przeciwna była niestety miejscowa grupa wieśniaków i ich proboszcz, którzy wcześniej nie zadbali o odpowiednie zabezpieczenie przeciwpożarowe kościoła. Nadal cenne pozostałości zabytku zostały rozebrane, a na ich miejscu wzniesiono paskudny obiekt murowany, jakoby nawiązujący do budowli gotyckiej.
W momencie zniszczenia kościoła, z okresu średniowiecza pochodził zrąb ścian nawy, prezbiterium i zakrystii, a także więźba dachowa nad nawą i prezbiterium. Spośród detali architektonicznych pierwotna była belka tęczowa, portal północny do zakrystii. Oryginalne było także rozmieszczenie otworów okiennych w południowej ścianie nawy, prezbiterium oraz we wschodniej ścianie zakrystii. Był więc kościół do końca XX wieku praktycznie nie zmienioną w okresie nowożytnym średniowieczną budowlą, o wyjątkowo malowniczej bryle. Elementami wtórnymi były jedynie podcienia przy północnej elewacji, wieżyczka na kalenicy, chór muzyczny wewnątrz nawy. Kościół jako jeden z nielicznych zachowanych posiadał nie zmienioną od czasu średniowiecza elewację zachodnią nawy, frontową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski M., Drewniany kościół w Łączy z XV wieku przestał istnieć!, „Ochrona Zabytków”, 47/3-4 (186-187), 1994.
Matuszczak J., Studia nad kościołami drewnianymi na Górnym Śląsku, Bytom 1989.
Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012.