Historia
Według kronikarza Piotra z Dusburga, pierwsze oddziały krzyżackie pod dowództwem mistrza krajowego Hermana Balka dotarły w okolice późniejszego Kwidzyna w 1233 roku. Rycerze zakonni wznieśli wówczas drewnianą strażnicę, którą jednak wkrótce zniszczyła wiosenna powódź. Jeszcze w tym samym roku zbudowano drugą strażnicę, tym razem położoną na wzgórzu, na terenie późniejszego miasta lokacyjnego. Następnie w latach 1242-1250 Krzyżacy przekształcili ją w murowany zamek, nazwany wówczas Marienwerder.
Po podziale Prus przez papieża Innocentego IV w 1243 roku, zakon zobowiązany był oddać jedną trzecią terytorium każdej diecezji na uposażenie biskupów. W wyniku paroletnich negocjacji wybór padł na Kwidzyn (niem. Marienwerder), który wkrótce stał się stolicą biskupstwa pomezańskiego. Swój zamek Krzyżacy przekazali biskupowi w 1254 roku. Był to okres częstych powstań Prusów, którzy choć kilkukrotnie zdobywali i niszczyli miasto, to jednak zamku nie przejęli. Pomimo tego zagrożenie było na tyle duże, iż biskup Albert opuścił Kwidzyn i rezydował w Ulm, gdzie w 1284 roku powołał kapitułę pomezańską, której powierzył organizację i budowę nowej katedry w Kwidzynie. Początkowo jej członkowie zamieszkiwali na zamku biskupim, lecz wkrótce zaczęli budowę nowego, okazalszego zamku, położonego tuż obok powstającej katedry.
Zamek kapitulny zaczęto wznosić na przełomie XIII i XIV wieku. Początkowo obronna siedziba kanoników nie była związana z sąsiadującym obok kościołem. Do 1338 roku wybudowano skrzydło wschodnie. W drugim etapie powstał budynek południowy, połączony z wielką wieżą – dzwonnicą. Następnie postawiono mury skrzydła zachodniego, a na końcu północnego. Zamek ukończono ostatecznie około 1340-1350 roku, przy czym po raz pierwszy poświadczony on został w źródłach pisanych w 1334 roku. Dobudowa od wschodu wielkiego gotyckiego kościoła spowodowała, iż powstał monumentalny i zwarty sakralno-obronny kompleks średniowiecznych budowli. W drugiej połowie XIV wieku trwały prace nad krużgankami, danskerem zachodnim i wieżą północną.
W ciągu XV-XVI wieku zamek był kilkakrotnie niszczony. Na mocy ustaleń drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku, Kwidzyn wraz z dominium biskupim przyznany został zakonowi krzyżackiemu jednak biskupstwo pomezańskie zostało dożywotnio oddane polskiemu biskupowi chełmińskiemu Wincentemu Kiełbasie. Po jego śmierci zakon podjął próbę obsady biskupstwa pomezańskiego, mając poparcie ze strony kapituły katedralnej. Doprowadziło to interwencji wojsk polskich, znanej jako wojna księża lub popia. W 1478 roku wojska polskie zdobyły Kwidzyn, przy czym trakcie działań wojennych zamek został poważnie uszkodzony. Podczas prac remontowych przeprowadzonych w 1487 roku rozebrano uszkodzone wieże narożne. W 1520 roku, w wyniku kolejnych działań wojennych, wojska polskie ponownie uszkodziły zamek kwidzyński.
W roku 1526 biskupi pomezańscy przeszli na protestantyzm. W latach 30 XVI wieku pierwszy biskup protestancki Paulus Speratus, przeprowadził na własny koszt remont zamku kapitulnego. Po jego śmierci w 1551 roku zamek został przejęty przez urzędników księcia Albrechta Hohenzollerna, stając się budynkiem rządowym i rezydencją. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku zamek stał się siedzibą sądu. Część jego pomieszczeń zaadaptowano na cele więzienne.
W 1798 roku podjęto decyzję o rozbiórce dwóch skrzydeł zamkowych: wschodniego i najbardziej reprezentacyjnego południowego, by z pozyskanego materiału wybudować osobny budynek. Po 1854 roku, na mocy rozporządzenia króla Fryderyka Wilhelma IV zaprzestano dewastacji zamku i rozpoczęto prace rekonstrukcyjne. Ich najistotniejszy etap przeprowadzono w roku 1874. W rezultacie odbudowano wieże narożne, zrekonstruowano sklepienia w pomieszczeniach pierwszego piętra skrzydła północnego i uzupełniono detal architektoniczny. W 1945 roku zamek, w odróżnieniu od Starego Miasta, szczęśliwie uniknął poważniejszych zniszczeń.
Architektura
Zamek kapitulny usytuowano po wschodniej stronie niedużej rzeki Liwy, której koryto przebiegało z południa na północ, podobnie jak trakt z Grudziądza do Sztumu i dalej do Malborka. Siedziba kapituły tworzyła wspólny kompleks obronno – mieszkalno – sakralny z usytuowaną po stronie wschodniej katedrą św. Jana, który ostatecznie utworzył północno – zachodni narożnik otoczonego murami obronnymi miasta. Podzamcze rozwinęło się po północnej stronie zamku, nie było więc objęte miejskim murem obronnym, ale posiadało własne fortyfikacje.
Na wygląd zamku kwidzyńskiego wpłynęła architektura krzyżacka i schemat zamku konwentualnego. Stanowił on czteroskrzydłowy, regularny kompleks z krużgankowym dziedzińcem otoczonym ze wszystkich stron zabudowaniami. Główną część zamku wzniesiono na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 48,7 x 49,6 metra. Wieńczyły go trzy narożne, czworoboczne w planie wieże o długości boków 6,5 metra, wyraźnie wysunięte przed lico sąsiednich ścian, a także monumentalna wieża – dzwonnica o wysokości 56 metrów i wymiarach w planie 14 x 8,6 metra. Południowo – wschodnie i południowo – zachodnie skrzydła były czterokondygnacyjne, pozostałe natomiast posiadały pięć kondygnacji. Elewacje skrzydeł i wież ozdabiały zrytmizowane, tynkowane pasma smukłych blend. Brama wjazdowa umieszczona została w głębokiej wnęce na osi skrzydła północnego. Poprzedzało ją przedbramie i most.
Charakterystycznym elementem zamku była największa na terenie państwa krzyżackiego wieża sanitarno-obronna usytuowana w odległości 55 metrów od zachodniego skrzydła zamku. Gdanisko to połączone zostało z głównym korpusem zamku gankiem wspartym na pięciu wysokich arkadach o wysokości kilkunastu metrów, połączonych czterema masywnymi filarami. Od północy usytuowano kolejny dansker, wieżę Studzienną, połączoną dwiema arkadami z zamkiem, potocznie nazywaną Małym Gdaniskiem.
Wewnątrz zamku górnego, w zwieńczonych sklepieniami krzyżowymi i krzyżowo – żebrowymi piwnicach ulokowano magazyny żywności i więzienie. Ich ściany zewnętrzne zaopatrzono w wąskie otwory okienne, być może używane także jako strzelnice. W przyziemiu znajdowały się pomieszczenia gospodarcze i piece ogrzewające komnaty na piętrach. Między innymi w skrzydle zachodnim ulokowano kuchnię, piekarnię, izbę kucharza i spiżarnię. Dodatkowo przy bramie zamkowej prawdopodobnie umieszczono izby wartownicze.
Pierwsze piętro zamku górnego mieściło pomieszczenia służące kanonikom, które uzyskały bogato zdobione polichromiami elewacje i sklepienia gwiaździste. Były one połączone zadaszonym i podsklepionym krużgankiem obiegającym wewnętrzny dziedziniec. Na kondygnacji tej, będącej głównym piętrem reprezentacyjnym, między innymi znajdował się w skrzydle południowym refektarz letni, natomiast funkcjonowanie kapitularza nie zostało odnotowane w źródłach pisanych (jego rolę zapewne pełnił refektarz). Refektarz letni miał być dwunawową salą ze sklepieniem podtrzymywanym przez trzy kolumny i oświetlaną czterema oknami. Ponadto w skrzydle wschodnim znajdowała się infirmeria, a obok niej mieszkanie prepozyta z którego prowadziło przejście do izby w wieży, gdzie mieściło się zapewne archiwum i skarbiec.
Na piętrze skrzydła północnego znajdował się ogrzewany refektarz zimowy oraz pomieszczenie o wymiarach 7,3 x 4,9 metra umieszczone nad przejazdem bramnym. To ostatnie przykryte było początkowo stropem, a w ścianie północnej miało utworzoną dużą, ostrołucznie zamkniętą wnękę z ostrołucznym oknem, które od strony zewnętrznej stanowiło centralną część wysokiej, profilowanej niszy, pierwotnie przeznaczonej do operowania broną. W murze zachodnim utworzono cztery wąskie, ostrołuczne wnęki ścienne, zaś po przeciwnej stronie zapewne mały otwór doświetlający klatkę schodową. Z powyższego wynikałoby, iż początkowo pomieszczenie służyć mogło za izbę straży. Następnie w drugiej połowie XIV lub na początku XV wieku wnęki przekształcono w celu przedzielenia ich drewnianymi półkami, dlatego izba mogła odtąd pełnić rolę archiwum lub kancelarii. W drugiej ćwierci XV wieku pomieszczenie przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym opartym na rzeźbionych wspornikach, które łącznie ze ścianami pokryto barwnymi polichromiami (wici roślinne, przedstawienia figuralne). Wtedy też pomieszczenie nad bramą przekształcone zostało w kaplicę.
Drugie piętro rdzenia zamku mieściło w południowym i wschodnim skrzydle dormitorium, od początku XV wieku składające się już z pojedynczych cel, a nie jednej dużej sali z siennikami. Ponadto być może na piętrze tym znajdowała się biblioteka i dodatkowe izby mieszkalne dla duchownych i uczniów szkoły katedralnej. Czwarta kondygnacja była magazynem, a najwyższa służyła do obrony. Wokół niej biegł ganek obronny, otaczający także katedrę.
Podzamcze, ulokowane po północnej stronie zamku, musiało być zajmowane przez siedziby mieszkalne urzędników kapitulnych wymienionych w dokumencie z 1336 roku, czyli zarządcy karwanu (wozowni) i zarządcy kuźni. Ponadto umieszczone były tam stajnie, spichrze, czy też stodoły oraz inna zabudowa gospodarcza. Podzamcze oddzielone było od katedry i zamku wymurowaną fosą oraz otoczone murem o kształcie w planie wydłużonego prostokąta. Połączono je z główną częścią zamku mostem opartym na masywnych filarach, przebiegającym około 16 metrów na południe od wieży Studziennej. Kapituła miała w pobliżu zamku jeszcze dwa spichlerze i sad.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z zamku kapitulnego zachowały się dwa skrzydła zamku górnego (północne i zachodnie), dwie imponujące wieże – danskery wraz z gankami łączącymi je z rdzeniem zamku, oraz wieża – dzwonnica. Po stronie wschodniej zamek sąsiaduje z okazałą gotycką katedrą św. Jana. W zamku obecnie mieści się muzeum, otwarte w sezonie zimowym od wtorku do niedzieli w godzinach 9:00-14:30, a w sezonie letnim od godz. 9:00 do 17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder, östlich der Weichsel, red. J.Heise, Danzig 1898.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Jażdżewski T., Piwek A., The room above the porte cochère of the Kwidzyn castle in the times of the Pomesanian chapter, „Architectus”, 3(67), 2021.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Trupinda J., Zamek w Kwidzynie w czasach bł. Doroty z Mątowów na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych [w:] Studia z dziejów diecezji pomezańskiej w 775. rocznicę jej utworzenia, red. J.Liguz, Pelplin 2020.