Historia
Budowę kościoła św. Jana Ewangelisty rozpoczęto około 1325 roku. Służyć miał on jako katedra diecezji pomezańskiej i miejski kościół farny. Już około 1330 roku musiało być ukończone prezbiterium, gdyż w katedrze miano wówczas pochować wielkiego mistrza Wernera von Olsen. Następna wiadomość pochodzi z 1343 roku, kiedy biskup Bertold wystawił dokument przekazujący na dalszą budowę katedry wieś Włodowo. Wydaje się, iż nastąpiła wówczas zmiana w planach, polegająca na wprowadzeniu dwukondygnacyjnego chóru, rezygnacji z budowli typu bazylikowego i połączeniu kościoła z zamkiem w jeden system obronny. Budowę ukończono ostatecznie w drugiej połowie XIV wieku.
Już w latach 1478-1479 w trakcie oblężenia Kwidzyna przez wojska polskie podczas tzw. wojny księżej, katedra została uszkodzona, a sklepienie krypty zawaliło się i nie zostało odbudowane. Pozostałe zniszczenia usunięto za rządów biskupa Jana IV pod koniec XV wieku, przy poparciu wielkiego mistrza krzyżackiego i papieża Sykstusa IV.
W 1525 roku Prusy Książęce przeszły na protestantyzm, co z czasem przyniosło zmiany w wyglądzie kościoła, który stracił dotychczasową rangę administracyjną. Wnętrze otynkowano, a prezbiterium i korpus przedzielono ścianą, wyznaczając w ten sposób miejsca modlitwy dla gminy niemieckiej w korpusie i polskiej w prezbiterium. W 1586 roku przed głównym wejściem południowym wzniesiono kruchtę. W 1705 roku od strony północnej została dobudowana kaplica grobowa Ottona Fryderyka von Groeben.
W 1807 roku, w okresie wojen napoleońskich, kościół został zamieniony na magazyn żywności i halę ćwiczeń, co doprowadziło do zdewastowania świątyni. Dopiero w latach 1816-1817 przeprowadzono prace modernizacyjne polegające na usunięciu ścian działowych i naprawieniu gzymsów. W latach 1862-1864 dokonano gruntownej modernizacji i regotyzacji kościoła. Odbudowano zawalone w XV wieku sklepienie w prezbiterium, oraz odsłonięto i przemalowano gotyckie malowidła ścienne.
Architektura
Kościół otrzymał formę gotycką, ceglaną, orientowaną względem stron świata, wyjątkową ze względu na swoje połączenie z zamkiem. Składa się z pięciobocznie zamkniętego, dwukondygnacyjnego prezbiterium i wydłużonego, trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu o charakterze pseudobazyliki. Całkowite wymiary katedry to 86 metrów długości i 25 metrów szerokości. Wysokość nawy głównej wynosi 21 metrów, wysokość dzwonnicy 59 metrów. Układ całego założenia wiązał się z wyjątkowym charakterem kapituły pomezańskiej, wzorującej się na zakonie krzyżackim: włączenie katedry w system obronny, dwupoziomowe prezbiterium wzorowane na kościele zamkowym w Malborku, ekskluzywny charakter wyniesionego, otoczonego malowidłami górnego chóru i funkcje grzebalne chóru dolnego.
Zachodnia elewacja świątyni łączyła się bezpośrednio z zamkiem kapitulnym, choć początkowo nie planowano takiego układu. Świadczy o tym między innymi fakt, iż we wschodniej części zamku istnieją okna potwierdzające funkcjonowanie zamku jako osobnej budowli. Ponadto oś kościoła została nieco odchylona w stosunku do warowni, a ostatnie przęsło katedry jest krótsze od pozostałych.
Od strony południowo-zachodniej kościół wzmocniła wysoka wieża, pełniąca nie tylko rolę dzwonnicy, ale też funkcje obserwacyjno-obronne jako główna wieża zamkowa. Obronne funkcje kościoła wzmacniał ganek biegnący na poddaszu korpusu i chóru oraz dwie masywne ośmioboczne wieżyczki schodowe przy prezbiterium.
Wewnątrz dolną kondygnację prezbiterium podzielono czterema filarami na dwie nawy (niekiedy część ta nazywana jest w źródłach kryptą). Górna część dostępna była dzięki klatkom schodowym umieszczonym w niewielkich aneksach, dobudowanych symetrycznie do zachodniego przęsła prezbiterium. Korpus nawowy odznacza się bardzo wydłużonym kształtem (prawdopodobnie z powodu chęci połączenia go z zamkiem) i potężnymi, ośmiobocznymi filarami, połączonymi równie masywnymi arkadami międzynawowymi. Sklepienia zostały nadwieszone wysoko na wspornikach ze sztucznego kamienia: w dolnej części prezbiterium są to sklepienia krzyżowo – żebrowe, w górnej części prezbiterium i w nawie głównej gwiaździste, a w nawach bocznych trójdzielne dziewięciopolowe. Ponieważ nawa główna nie posiada okien, jest pogrążona w cieniu, podczas gdy w nawach bocznych wyprute są po dwa okna w każdym przęśle. Komunikację umożliwiają dwa portale umieszczone symetrycznie od północy i południa. Pierwotnie istniało jeszcze trzecie wejście od zachodu, prowadzące do zamku. Wejściem reprezentacyjnym był ozdobiony mozaikowym obrazem portal południowy, prowadzący do miasta.
Stan obecny
Kościół św. Jana ze względu na zespolenie z zamkiem, funkcje obronne, niezwykły okład wnętrza oraz dobry stan zachowania, jest dziś zabytkiem wyjątkowym w skali całego kraju. We jego wnętrzu możemy dziś oglądać zespół gotyckich malowideł ściennych z przełomu XIV/XV wieku przemalowanych w XIX wieku oraz umieszczoną nad wejściem południowym mozaikę, ukazującą biskupa Jana I klęczącego przed świętym Janem, gotowanym w wielkim kotle. Niezwykłość tego dzieła polega na zastosowaniu techniki mozaiki, która na północ od Alp pojawiała się niezmiernie rzadko.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder, östlich der Weichsel, red. J.Heise, Danzig 1898.
Domasłowski J., Krantz L., Katedra i zamek w Kwidzynie, Warszawa 1982.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Strona internetowa katedrakwidzyn.pl, Historia.