Historia
W 1243 roku na ziemiach Pomezanii utworzone zostało biskupstwo, obejmujące między innymi Zantyr i Kwidzyn. Jego pierwszym zwierzchnikiem został dominikanin Ernest z Torgawy, za którego przeprowadzono podział ziem między zakonem krzyżackim i biskupem. Decydując się na obszar swego dominium, w 1254 roku Ernest wskazał Kwidzyn jako najodpowiedniejszy „pro loco kathedrali”, co było pierwszą wzmianką źródłową o pomezańskiej katedrze. Jej budowę oraz utworzenie administracji kościelnej opóźniły jednak powstania pruskie. Kolejny biskup, Albert, z obawy przez najazdem w 1260 roku opuścił Kwidzyn i przeniósł się do Ulm, gdzie podjął starania o utworzenie kapituły katedralnej i jej inkorporację do zakonu krzyżackiego. Ostatecznie fundacja kapituły nastąpiła w 1285 roku, przy czym jej członkowie mieli być Krzyżakami. Biskup Albert zatwierdził w Kwidzynie fundację „in ecclesia nostra kathedrali”, co prawdopodobnie odnosiło się do starego kościoła parafialnego, pełniącego wówczas rolę katedry. Do początku XIV wieku uściślono podziały terytorialne między biskupem i kapitułą. Kwidzyn stał się siedzibą kanoników, natomiast biskup pomezański wyznaczył na swą siedzibę Prabuty.
Budowę kościoła św. Jana Ewangelisty, który miał pełnić funkcję katedry diecezji pomezańskiej i miejskiego kościoła farnego, rozpoczęto około 1310 – 1321 roku, gdyż za rządów biskupa Ludeko przekazano tereny przykatedralne kanonikom. Już około 1330 roku musiało być ukończone prezbiterium, jako że w katedrze został wówczas uroczyście pochowany wielki mistrz Werner von Olsen. Następna wiadomość o katedrze w źródłach pisanych odnotowana została w 1342 roku, kiedy biskup Bertold wystawił dokument przekazujący na dalszą budowę kościoła wieś Włodowo. Wydaje się, iż nastąpiła wówczas zmiana w planach, polegająca na wprowadzeniu dwukondygnacyjnego chóru, rezygnacji z budowli typu bazylikowego i połączeniu kościoła z zamkiem w jeden system obronny. Prawdopodobnie też między budową prezbiterium a korpusem miała miejsce niedługa przerwa, spowodowana złym stanem finansów i sytuacją warsztatu budowlanego, na który narzekał w dokumencie z 1342 roku biskup Bertold. Budowę korpusu katedry zakończono ostatecznie w drugiej połowie XIV wieku, za rządów biskupa Jana I Möncha. W dokumencie z 1389 roku ustanowił on codzienną służbę liturgiczną przy trzech ołtarzach oraz ufundował mozaikę z datą 1380 nad południowym wejściem, katedra musiała więc być już wówczas ukończona lub bliska ukończenia.
W XV wieku liczne wojny polsko – krzyżackie sprowadziły na katedrę pierwsze zniszczenia. W 1414 roku oraz w 1460 roku podczas wojny trzynastoletniej budowla była uszkadzana. Jeszcze większe straty spowodowały walki z lat 1478-1479, w trakcie oblężenia Kwidzyna przez wojska polskie podczas tzw. wojny księżej. W uszkodzonej katedrze między innymi zawaliło się sklepienie krypty, które nie zostało już w średniowieczu odbudowane. Pozostałe zniszczenia, głównie obejmujące zdewastowane dachy, usunięto za rządów biskupa Jana IV pod koniec XV wieku, przy poparciu wielkiego mistrza krzyżackiego i papieża Sykstusa IV. O kontynuacje prac naprawczych na początku XVI wieku starał się także kolejny biskup, Hiob von Dobeneck, przekazując w 1516 roku kapitule 50 marek „zue pawe der Kirchen”. Naprawy musiały zostać sfinalizowane, gdyż biskup zdecydował się także na dekorację wnętrza chóru malowidłami ściennymi. Już jednak w trakcie ostatniej wojny polsko – krzyżackiej z lat 1519-1521 katedra ponownie ucierpiała podczas oblężenia miasta.
W 1525 roku Prusy Książęce przeszły na protestantyzm, co przyniosło pierwsze poważne zmiany w wyglądzie kościoła, który stracił dotychczasową rangę administracyjną. By sprostać wymaganiom nowego kultu wnętrze kościoła otynkowano, a prezbiterium i korpus przedzielono szachulcową ścianą, wyznaczając w ten sposób miejsca modlitwy dla gminy niemieckiej w korpusie i polskiej w prezbiterium. W 1586 roku przed głównym wejściem południowym wzniesiono kruchtę. W trakcie wizytacji z tego samego roku zalecono też naprawy więźby dachowej, sklepień, ganków obronnych oraz wypełnienie otworów okiennych. W 1705 roku od strony północnej została dobudowana kaplica grobowa Ottona Fryderyka von Groeben, zaś naprawy przeprowadzono w 1729 roku, gdy na koszt króla Prus Fryderyka I wykonano prace przy gankach i zmieniono pokrycie dachowe. Następnie w 1772 roku we wnętrzu umieszczono empory, a w 1787 roku zamurowano przejście do zamku.
W 1807 roku, w okresie wojen napoleońskich, kościół został zamieniony na magazyn żywności i halę ćwiczeń, co doprowadziło do zdewastowania świątyni. Dopiero w latach 1816-1817 przeprowadzono prace modernizacyjne polegające na usunięciu ścian działowych i naprawieniu gzymsów. W latach 1860-1864 dokonano gruntownej naprawy i regotyzacji kościoła. Odbudowano zawalone w XV wieku sklepienie krypty, odsłonięto i przemalowano gotyckie malowidła ścienne, rozebrano znajdujący się w złym stanie ganek obronny przy południowej elewacji oraz odtworzono maswerkowy gzyms. W okresie międzywojennym naprawy objęły dach oraz szczyt zachodni katedry. Po 1945 roku kościół ponownie stał się katolicki. Jego wnętrze odnowiono w latach 1978-1979.
Architektura
Katedra wraz z usytuowanym obok niej zamkiem wzniesiona została w północnej części miasta. Charakterystyczne było jej bliskie sąsiedztwo z placem rynkowym, a konkretnie połączenie placu katedralnego z jednym z narożników rynku. Rozplanowanie takie wpłynęło na konieczność umieszczenia głównego wejścia do kościoła od południa, północna elewacja była bowiem skierowana na otoczone odrębnymi obwarowaniami podzamcze, zachodnia na zamek, a prezbiterium na wschodzie ściśle okalały parcele z zabudową mieszkalną. Dopiero za nimi znajdowała się droga łącząca miejską bramę Malborską z rynkiem.
Kościół otrzymał formę gotycką, orientowaną względem stron świata, wyjątkową ze względu na połączenie z zamkiem. Utworzony został z pięciobocznie zamkniętego, dwukondygnacyjnego prezbiterium i mocno wydłużonego, trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu o charakterze pseudobazyliki. W narożach prezbiterium i korpusu wzniesiono kwadratowe aneksy schodowe, a przy nich dwie ośmioboczne wieżyczki na czworobocznych podstawach. Dominantą katedry stała się usytuowana przy południowo – zachodnim narożniku korpusu wieża – dzwonnica, będąca elementem wspólnym dla zamku i kościoła. Całkowite wymiary katedry osiągnęły 86 metrów długości i 24 metry szerokości, z czego sam korpus uzyskał 64 metry długości. Wysokość nawy głównej wyniosła 21,8 metrów, naw bocznych 14,5 metra, krypty 5,5 metra, zaś wysokość dzwonnicy 59 metrów. Znaczną różnicę wysokości między nawami bocznymi a główną ukryła jednorodna bryła korpusu przykryta dwuspadowym dachem, pozbawiona tradycyjnej fasady zachodniej. Układ całego założenia wiązał się z wyjątkowym charakterem kapituły pomezańskiej, wzorującej się na zakonie krzyżackim (włączenie katedry w system obronny, dwupoziomowe prezbiterium wzorowane na kościele zamkowym w Malborku, ekskluzywny charakter wyniesionego, otoczonego malowidłami górnego chóru i funkcje grzebalne chóru dolnego).
Zachodnia elewacja świątyni łączyła się bezpośrednio z zamkiem kapitulnym, choć początkowo nie planowano takiego układu. Świadczyłby o tym między innymi fakt, iż we wschodniej części zamku przepruto okna, potwierdzające jego funkcjonowanie jako osobnej budowli. Ponadto oś kościoła została nieco odchylona w stosunku do zamku, a ostatnie (zachodnie) przęsło katedry utworzono krótsze od pozostałych. W momencie połączenia obu budowli wykorzystano zewnętrzną ścianę skrzydła wschodniego zamku, do której dostawiono mury wzdłużne korpusu kościoła. W konsekwencji zamurowano wszystkie tamtejsze okna, zmieniono formę dachu oraz utworzono połączenie między budynkami, przy czym w związku z dużym nachyleniem terenu posadzka katedry znalazła się na wysokości pierwszego piętra zamku.
Wysoka i masywna wieża po stronie południowo – zachodniej kościoła, pełniła nie tylko rolę dzwonnicy, ale też funkcje obserwacyjno-obronne jako główna, zwieńczona krenelażem wieża zamkowa. Została ona dobudowana do skrzydła południowego już po jego ukończeniu, bowiem na wysokości drugiego piętra zamurowano trzy półkoliste okna, a na poziomie pierwszego piętra zamurowano dwie ostrołukowe wnęki okienne zamkowego kapitularza. Elewacje wieży podzielono gzymsami, przy czym nie były one kontynuacją gzymsów korpusu nawowego katedry, od której wieża również musiała być nieco młodsza. Także inne elementy architektoniczne wieży utworzono odmiennie od tych na kościele (np. płaskie lizeny z wpisanymi ostrołucznymi blendami, których drugiego poziomu nigdy nie ukończono). Obronne funkcje kościoła wzmacniał ganek biegnący na poddaszu korpusu i prezbiterium, pierwotnie zwieńczony od południa blankowaniem, oraz dwie ośmioboczne wieżyczki schodowe, za pomocą których można się było dostać na pozycje obronne. Z warownym charakterem katedry związek mogła mieć także wyjątkowo wysoka część cokołowa.
Komunikację z katedrą umożliwiały dwa portale umieszczone symetrycznie od północy i południa. Pierwotnie istniało jeszcze trzecie wejście od zachodu, prowadzące do zamku. Wejściem reprezentacyjnym był ozdobiony mozaikowym obrazem portal południowy, prowadzący do miasta. Mozaika o powierzchni około 4 metrów kwadratowych umieszczona została w dolnej, zamurowanej części okna. Jej architektoniczne tło stanowiła ceglana powierzchnia muru ograniczona dwoma przyporami. Obraz ułożony został ze szklanych, kolorowych kostek zbliżonych do kwadratów, tworzących wizerunek biskupa i św. Jana ukazanego w chwili męczeństwa – zanurzonego w kotle. Ramka mozaiki utworzona została z czerwonych kostek, a wśród pozostałych kolorów dominowało złote tło, biel i biało – szara powierzchnia drogi z oznaczonymi na czarno pęknięciami.
Od strony zewnętrznej ściany korpusu i prezbiterium wzmocniono regularnym rytmem uskokowych przypór, z których te przy korpusie od południa ozdobiono ostrołucznymi blendami o profilowanych obramieniach. Przypory północne od południowych odróżniono także liczbą uskoków (dwuskokowe na północy, trójuskokowe na południu). Wynikało to z utworzenia około 1400 roku zewnętrznego ganku obronnego wspartego na specjalnych łukach międzyszkarpowych. Podział horyzontalny elewacji katedry wprowadził gzyms kapnikowy pod oknami oraz umieszczony między oknami a obronnymi gankami maswerkowy fryz. Maswerkowym fryzem ujęte zostały także ośmioboczne wieżyczki. Ponieważ nawa główna nie otrzymała własnych okien, była pogrążona w cieniu, podczas gdy w nawach bocznych wypruto po dwa okna w każdym przęśle. Od strony północnej okna uzyskały profilowanie, natomiast na południu uskoki. Mogło się to wiązać z ufortyfikowaniem elewacji południowej machikułami, pod którymi znajdowały się żelazne pierścienie służące do zawieszania okiennic osłaniających otwory okienne. Wnętrze górnej części prezbiterium pierwotnie oświetlał szereg wąskich, profilowanych, wysoko osadzonych okien ostrołucznych, wypełnionych dwudzielnymi maswerkami. Dolna kondygnacja posiadała niewielkie, jednodzielne okna o ostrołucznych zamknięciach.
Prezbiterium podzielone zostało wewnątrz nad dwie kondygnacje, co było w budowlach katedralnych rozwiązaniem bardzo rzadkim, łączącym inspiracje z nurtu dwupoziomowych kaplic z tradycją wysokich krypt grzebalnych. Architekt nie zastosował tradycyjnego w gotyku zamknięcia katedry z ambitem (obejściem), ale wybrał prostsze, choć nadal prestiżowe rozwiązanie. Dolna kondygnacja prezbiterium, niekiedy nazywaną kryptą, podzielona została czterema filarami na dwie nawy. Każdą nawę szereg podpór rozdzielił na kwadratowe przęsła podtrzymujące posadzkę wyższej kondygnacji. Górna część prezbiterium dostępna była dzięki klatkom schodowym umieszczonym w niewielkich aneksach, dobudowanych symetrycznie do zachodniego przęsła prezbiterium. Tworzyło ją jednorodne wnętrze otwarte na nawę główną, podczas gdy dolną kondygnację oddzielała od korpusu ściana z otworem wejściowym przeprutym na osi.
Korpus katedry o bardzo wydłużonym kształcie, pozbawionym cenzury w postaci transeptu, podzielono na nawy masywnymi, ośmiobocznymi filarami, połączonymi równie ciężkimi, szerokimi arkadami międzynawowymi. Podziały przęsłowe utworzyły system pseudowiązany, a więc zbliżonym do kwadratów przęsłom nawy głównej odpowiadały silnie wydłużone, prostokątne przęsła naw bocznych. System ten umożliwiał równomierne oświetlenie naw bocznych, pośrednio doświetlających nawę główną. Ściany nawy głównej bogato rozczłonkowano szeregiem oprofilowanych blend w które wpisano węższe płyciny. Filary na krawędziach również ozdobiono profilowaniem, podobnie jak ich miejsce styków z arkadami, pozbawione strefy kapitelowej. Gładkie, ośmioboczne filary były bardzo popularne na terenie państwa krzyżackiego i północnych Niemiec, jako efekt stopniowego pozbawiania trzonów podpór z elementów rozczłonkowujących.
Cała przestrzeń katedry została podsklepiona: w dolnej części prezbiterium utworzono sklepienia krzyżowo – żebrowe, w górnej części prezbiterium i w nawie głównej gwiaździste, a w nawach bocznych trójdzielne dziewięciopolowe. W nawie głównej korpusu żebra skupiono w wąskie wiązki służek osadzone na wspornikach ze sztucznego kamienia, które rozdzieliły blendy w ślepej strefie clerestorium. Modelowanie tej kondygnacji dopełniono plastycznymi wysklepkami, zachodzącymi na profilowane obramienia blend. Dzięki temu górna część nawy głównej uzyskała bogatszą formę od ascetycznego przyziemia mieszczącego się w estetyce gotyku redukcyjnego. Na wysoko osadzonych wspornikach ze sztucznego kamienia opuszczono też sklepienia naw bocznych i prezbiterium. W tym ostatnim na obu poziomach zastosowano wsporniki wieloboczne o kielichowatych rdzeniach, z przedstawieniami zwierząt, bestii i postaci oraz z profilowanymi gzymsami impostowymi. W korpusie około połowa z konsol uzyskała dekorację figuralną na rdzeniach ostrosłupowych, pozostałe ozdobiono formami architektonicznymi lub maswerkowymi. W nawach bocznych przeskokowe sklepienia zatarły podział na przęsła i pogłębiły efekt tunelowości. Ważną rolę integrującą bocznych przestrzeni odgrywały malowidła ścienne. Utworzyły one jednorodny fryz rytmicznie powtarzających się kwater umieszczonych poniżej linii parapetów okien.
Stan obecny
Kościół św. Jana ze względu na zespolenie z zamkiem, funkcje obronne, niezwykły układ wnętrza oraz dobry stan zachowania, jest dziś zabytkiem wyjątkowym w skali całego kraju. W jego wnętrzu możemy dziś oglądać zespół gotyckich malowideł ściennych z przełomu XIV/XV wieku, przemalowanych w XIX wieku oraz umieszczoną nad wejściem południowym mozaikę, ukazującą biskupa Jana I klęczącego przed świętym Janem, gotowanym w wielkim kotle. Niezwykłość tego dzieła polega na zastosowaniu techniki mozaiki, która na północ od Alp pojawiała się niezmiernie rzadko. Niestety na początku XX wieku z mozaiki usunięto inskrypcję, a ona sama podawana była renowacji w trakcie której duże części zostały wymienione i ułożone na nowo. Wewnątrz kościoła częściowo zachował się zespół 84 wsporników sklepiennych, z których część została zniszczona, pokryta pobiałą lub zastąpiona nowymi. Warte również uwagi są arkady międzynawowe i bogato dekorowane ściany nawy głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder, östlich der Weichsel, red. J.Heise, Danzig 1898.
Domasłowski J., Krantz L., Katedra i zamek w Kwidzynie, Warszawa 1982.
Krantz-Domasłowska L., Katedra w Kwidzynie, Toruń 1999.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.