Historia
Osada Kurozwęki po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1246 roku. W kolejnym dokumencie wystawionym w połowie XIII wieku przekazano, że jej ludność zobowiązana była do strzeżenia posterunku w systemie strażnic w puszczy dorzecza górnej Raby, ciągnących się do granicy węgierskiej. W pierwszej połowie XIV wieku wybudowano w Kurozwękach drewniany gródek, na miejscu którego w drugiej połowie XIV stulecia możnowładca Dobiesław herbu Poraj, kasztelan krakowski, wzniósł murowany zamek. Później był on stopniowo rozbudowywany przez jego syna Krzesława z Chodowa, piszącego się także „de Kurozwanky”. W przekazach pisanych zamek pojawił się w 1400 roku jako „castrum Curoswank”.
W XV wieku ród Kurozwęckich-Porajów nadal odgrywał ważną rolę w życiu państwowym, a Kurozwęki pozostawały główną siedzibą ich małopolskiej gałęzi, przy czym największe znaczenie osiągnął syn Krzesława, Mikołaj z Michałowa zwany Białuchą, starosta i kasztelan krakowski. Korespondowało to z niewielkimi rozmiarami zamku i jego początkowo skromną zabudową, która nie odzwierciedlała znaczenia i zamożności właścicieli. Dlatego wewnątrz pierwotnego muru obwodowego w XV wieku stopniowo wznoszono kolejne zabudowania, zapełniające coraz mniejszy dziedziniec i urozmaicające bryłę zamku. Ostatnie prace budowlane Kurozwęccy prowadzili na początku XVI wieku, kiedy to na zamku mieszkał Mikołaj Lubelczyk, a po nim ostatni z Kurozwęckich, Hieronim, podskarbi wielki koronny, zmarły przed 1520 rokiem.
W 1521 roku na skutek koligacji małżeńskich zamek przeszedł w posiadanie Lanckorońskich, albowiem Anna, jedna z dwóch córek Hieronima Kurozwęckiego, poślubiła łowczego sandomierskiego Jana Lanckorońskiego, wnosząc w posagu dobra kurozwęckie. Lanckorońscy przeprowadzali w XVI i XVII wieku kolejne przebudowy zamku, które ostatecznie doprowadziły do zatarcia jego cech obronnych i usunięcia gotyckich elementów, zastąpionych wpierw renesansowymi, a następnie barokowymi. Lanckorońscy władali zamkiem aż do połowy XVIII wieku. Po bezdzietnej śmierci Stanisława Lanckorońskiego w 1747 roku, za sprawą ponownie ożenionej w 1752 roku wdowy, Kurozwęki przeszły na rodzinę Sołtyków. Nowi właściciele w latach 1768-1772 przeprowadzili gruntowną przebudowę zamku, przekształcając go w barokowo – klasycystyczną rezydencję. Kolejna modernizacja, tym razem głównie wnętrz, miała miejsce w czasach rodziny Popielów, którzy posiadali zamek od 1833 do 1944 roku.
Architektura
Zamek zbudowano po wschodniej stronie rzeki Czarnej, na usytuowanej pośród bagien kępie, której brzegi wzmocniono drewnianymi balami. Pierwotnie składał się z owalnego w planie obwodu obronnego o wymiarach 28 x 40 metrów, wyznaczonego za pomocą masywnego kamiennego muru. Mur ten miał grubość około 2 metrów. Jako, że opierała się na nim obrona, zapewne zwieńczony był chodnikiem straży, być może ukrytym za blankowanym przedpiersiem. Wjazd na wybrukowany nieregularnymi głazami dziedziniec najpewniej ulokowany był po stronie południowej. Wewnątrz początkowo znajdowała się wyłącznie zabudowa o konstrukcji drewnianej.
Jeszcze w XIV wieku do wewnętrznej elewacji muru dostawiono po stronie południowej czworoboczną, kamienną wieżę mieszkalną o wysokości około 14 metrów i trzech lub czterech kondygnacjach. Pomieszczenie jej przyziemia doświetlane było pojedynczym otworem szczelinowym od strony dziedzińca. Przypuszczalnie podobne, albo nieco większe otwory posiadały też wyższe kondygnacje. W górnej części utworzono otwory, być może służące za gniazda dla belek na których oparty był ganek hurdycji. Wieża zabezpieczała położoną obok bramę wjazdową, choć z racji usytuowania całym obwodem wewnątrz dziedzińca, jej możliwości flankowania były bardzo ograniczone. Ponadto w XIV wieku teren przylegający do zamku od południa otoczony został wałem ziemnym. Prawdopodobnie służył on jako gospodarcze podzamcze.
W XV wieku stopniowo zastępowano drewnianą zabudowę dziedzińca budynkami murowanymi. Najpierw we wschodniej część dziedzińca przy obwodzie muru wzniesiono jednotraktowy budynek o dwóch kondygnacjach, nie przekraczających jednak wysokości korony muru obronnego. Wkrótce potem do budynku tego dostawiono wschodnią część domu północnego, którego najwyższą kondygnację posadowiono na murze obwodowym. Na końcu w XV wieku wzniesiono budynek zachodni. Prawdopodobnie miał on trzy kondygnacje i nie dochodził początkowo do północnej kurtyny muru. Dopiero później narożnik ten odcięto kolejnym pomieszczeniem.
W pierwszej połowie XVI wieku wymurowano zachodnią część budynku północnego. Następnie, być może już za Lanckorońskich, wzniesiono od strony północnej trójkondygnacyjny reprezentacyjny budynek narożny, tak zwaną „kurzą nogę”. Spowodowało to lekkie zatarcie owalnego kształtu zamku i jednocześnie dodanie elementu flankującego północną kurtynę. W południowej części do zewnętrznego lica muru obwodowego dostawiono czworoboczną wieżę bramną, wspartą dwoma skośnymi przyporami.
Stan obecny
Liczne nowożytne przebudowy doprowadziły do zatarcia pierwotnych cech stylowych zamku. Po najstarszej wieży zachował się otwór szczelinowy w przyziemiu oraz otwory po drewnianych belkach od strony zewnętrznej. XIV-wieczny mur obwodowy widoczny jest od strony zewnętrznej głównie w północnej i północno – wschodniej części, a także w krótkich odcinkach od zachodu i południa. Rezydencja znajduje się obecnie w rękach spadkobierców ostatnich właścicieli, z inicjatywy których została wyremontowana i udostępniona do zwiedzania. Niestety na zakończenie prac w 2022 roku „kurzą nogę” przysłonięto nowoczesną szklano – betonową wysoką konstrukcją, która całkowicie zniszczyła elewację północną i jest również widoczna od wschodu i zachodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grzybkowski A., Zamek w Kurozwękach, Warszawa 1981.
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003.
Zub J., Kurozwęki: zamek, Tarnobrzeg 2008.