Historia
Pierwszy kościół we wsi Krzcięcice funkcjonował w pierwszej połowie XIV wieku, gdyż miejscowa parafia po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w latach 1325 – 1327. Około 1470 roku wzmiankowano kościół drewniany, który zastąpiono murowaną budowlą późnogotycką w latach 1531 – 1542. Fundatorem nowej świątyni był Jerzy Niemsta herbu Jastrzębiec, a prace budowlane prowadzono pod nadzorem muratora Alberta. W 1543 roku w ukończonej budowli Jerzy i Mikołaj Niemstowie uposażyli mansjonarię.
Około połowy XVI wieku kościół przekazany został innowiercom. W ręce katolików powrócił dopiero w dobie kontrreformacji, w 1670 roku. Pomimo zmian przynależności budynek nie był poddawany żadnym większym nowożytnym przekształceniom, prowadzono przy nim jedynie doraźne remonty. W 1823 roku w trakcie silnej burzy zawaleniu uległ szczyt zachodni, ale odbudowano go w pierwotnym kształcie. Następnie kościół był remontowany w 1880 i 1911 roku.
Architektura
Kościół zbudowano na wzgórzu, na ogrodzonym terenie cmentarza. Wzniesiono go z cegły układanej w wątku gotyckim i ciosu piaskowcowego wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych i cokołu. Uzyskał formę budowli jednonawowej, składającej się z prostokątnego, dwuprzęsłowego korpusu, niższego i węższego prezbiterium, także o dwóch przęsłach długości. Po północnej stronie prezbiterium usytuowano zakrystię, natomiast przy nawie kaplice: północną dwuprzęsłową, południową na rzucie zbliżonym do kwadratu. Po zachodniej stronie zbudowano piętrową kruchtę z wieżyczką schodową od południa.
Mury głównych części kościoła przepruto nielicznymi oknami o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach. W nawie umieszczono dwa od południa, w prezbiterium dwa po stronie południowej i jedno wschodnie na osi. Elewacja północna nawy zgodnie jeszcze ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona została otworów. Na okno nie zostało też miejsca w ścianie zachodniej, przysłoniętej szczytem kruchty – pięcioosiowym, trójkątnym, z piramidalnym układem blend. Podobną formę uzyskał dziewięcioosiowy zachodni szczyt nawy, rozczłonkowany wąskimi, zamkniętymi półkoliście blendami o profilowanych obramieniach, z ceglano – kamiennymi sterczynami wyrastającymi z krawędzi. W szczycie wschodnim nawy centralną blendę zastąpiła na osi czworoboczna wieżyczka, górą przechodząca w ośmioboczną. Od wschodu prezbiterium zamknięto utworzonym w tej samej stylistyce szczytem siedmioosiowym, zaś kaplice i zakrystię ozdobiono konsekwentnie zbliżonymi półszczytami.
Mury kościoła opięte zostały od zewnątrz przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Elewacje posadowiono na cokole z gzymsami cokołowymi, kapnikowymi i koronującymi. Przypory nawy zwieńczono daszkami pulpitowymi z pinaklami, a pozostałe daszkami dwuspadowymi. Wszystkie elewacje poza wschodnią prezbiterium rozczłonkowano regularnie rozmieszczonymi otworami maczulcowymi, pozostałymi po używanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Wewnątrz kościoła nawę otwarto półkolistymi arkadami na kaplice, a ostrołuczną arkadą tęczy na prezbiterium. To ostatnie przykryte zostało sklepieniem wielogwiaździstym, nad nawą i kaplicą południową założono sklepienia sieciowo – gwiaździste, zaś nad kaplicą północną i kruchtą sklepienie gwiaździste, czteroramienne. Zakrystię i sąsiedni składzik zwieńczono kolebkami. Oprócz tych ostatnich formy sklepień mocno przypominały zwieńczenia stosowane w późnogotyckich kościołach z terenów Mazowsza, ale różniły się kształtami żeber, ponadto wciąż pełniły funkcję konstrukcyjną, a nie tylko ozdobną.
Stan obecny
Kościół należy do najznamienitszych przykładów późnego gotyku na terenie Małopolski. Jest jednym z najlepiej zachowanych późnośredniowiecznych wiejskich kościołów farnych, pozbawionym znaczniejszych przekształceń nowożytnych. Jedynie w zakrystii powiększone zostały okna, okno wschodnie zamurowano, a konsole sklepienne wymieniono na neogotyckie. Odbudowywany był szczyt zachodni, ale zachował pierwotną formę. Usytuowana obok wolnostojąca, drewniana dzwonnica pochodzi z XVIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Szyszko-Bohusz A., Dwa kościoły jednonawowe: Krzcięcice i Potok Wielki, Kraków 1913.