Historia
Późnogotycki kościół Narodzenia NMP w Krużlowej Wyżnej zbudowany został w 1520 roku z fundacji ówczesnego właściciela wsi, Jana Pieniążka. Zapewne wzniesiono go na miejscu starszego, gdyż parafia we wsi funkcjonowała już w 1335 roku. Na początku XVIII wieku dobudowano do niego murowaną kaplicę i zakrystię, a w 1785 roku kościół odnowiono z inicjatywy podczaszyny Barbary Leszczyńskiej, przy okazji wprowadzając wystrój barokowy. Kolejne renowacje przeprowadzano pod koniec XIX wieku, w okresie międzywojennym, w 1942 roku i w latach 1967-1968.
Architektura
Prostokątny w planie, dość krótki korpus nawowy oraz węższe prezbiterium, zamknięte trójbocznie po stronie wschodniej, wzniesiono w konstrukcji zrębowej (wieńcowej), czyli z poziomo układanych bierwion, łączonych bez użycia gwoździ za pomocą zaczepów. Łączeniom wieńców w narożach towarzyszył tzw. kryty czop, czyli element usztywniający dodatkowo samo wiązanie. Był to podstawowy czynnik wyróżniający wczesnośredniowieczną, prymitywną konstrukcję od stosowanej przez zawodowych cieśli z okresu dojrzałego gotyku. Zrąb kościoła został oszalowany.
Po północnej stronie prezbiterium pierwotnie znajdowała się drewniana zakrystia, natomiast po stronie zachodniej korpusu nawowego dostawiono czworoboczną wieżę, zbudowaną w konstrukcji słupowej, z pochyłymi ścianami, zwieńczoną niewielką izbicą. Dwie dolne kondygnacje wieży wyróżniono jednospadowymi daszkami, a we wnętrzu przyziemia umieszczono kruchtę. Pierwotny dach prawdopodobnie miał formę czterospadową.
Dach nad nawą i prezbiterium otrzymał strome, dwuspadowe połacie o wspólnej kalenicy, wsparte na więźbie storczykowej. Nie ona jednak odgrywała decydującą rolę w konstrukcji kościoła, lecz tzw. system więźbowo – zaskrzynieniowy. Rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby storczykowej dostosowywany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara, czyli zarazem belki stropowe, wsparte były w prezbiterium na ostatnim wieńcu ścian. W tej sytuacji boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, przedłużono więc górne partie ścian prezbiterium na nawę oraz obniżono wysokość bocznych ścian nawy. W ten sposób na przedłużonych na nawę belkach ścian prezbiterium uzyskano oparcie dla więźby nad nawą. Wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy utworzyły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem, wyglądającym jak zawieszona skrzynia.
Do wnętrza kościoła wiodły dwa późnogotyckie portale o zwieńczeniu w tzw. ośli grzbiet, umieszczone w ścianach zachodniej i południowej. Podobnie zwieńczone były okna przeprute w południowej ścianie nawy oraz w południowej i wschodniej elewacji prezbiterium. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną była pozbawiona otworów. Wejście z zakrystii do prezbiterium osadzono w portalu kamiennym o formie dwuramiennej, na którym umieszczono tarcze herbowe Ogończyk, Lubicz, Odrowąż oraz gmerk kamieniarza.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego późnogotycką nawę i prezbiterium. Wieża nakryta jest już barokowym hełmem, nowożytne są także wieżyczka na kalenicy nawy, kaplica i zakrystia po stronie północnej. Spośród detali architektonicznych zachowały się trzy gotyckie portale. Okna mają wykrój w ośli grzbiet, ale ich obramienia były poddawane neogotyckim przekształceniom. Wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła jest nowożytne. Pochodząca z XV wieku rzeźba Madonny przeniesiona została do Muzeum Narodowego w Krakowie, a jej miejsce zajmuje obecnie kopia. W kościele znajduje się natomiast oryginalna gotycka kamienna chrzcielnica i kropielnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.