Historia
Początki kościoła parafialnego w Krośnie związane były z lokacją miasta na prawie magdeburskim, która nastąpiła w latach 40-tych XIV stulecia, po włączeniu Rusi czerwonej do Królestwa Polskiego. Prace budowlane, według tradycji prowadzone z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, rozpoczęto od prezbiterium i zakrystii, a następnie po przerwie wzniesiona została nawa, połączona z jedną z baszt pobliskiego miejskiego muru obronnego, za sprawą której fara stała się istotnym elementem średniowiecznych obwarowań miasta. Budowa korpusu nawowego, rozpoczęta około lat 60-tych XIV wieku, trwała dość długo, a w jej trakcie warsztat budowlany zmieniał się co najmniej dwukrotnie. Około przełomu lat 70-tych i 80-tych udało się go zasklepić, co zakończyło główne prace budowlane.
W XV wieku, gdy Krosno znajdowało się w okresie szybkiego rozwoju i bogacenia, rozbudowywano również farę. W pierwszej połowie tego stulecia od północy dobudowana została kaplica św. Anny (konsekrowana w 1402 roku) i św. Wojciecha (przed 1448 rokiem), a od strony południowej kaplica Bractwa Najświętsze Maryi Panny (przed 1446 rokiem) i św. Piotra i Pawła (przed 1512 roku). Część prac budowlanych mogła być wymuszona zniszczeniami spowodowanymi przez pożar z 1456 roku, w trakcie którego mogło runąć lub popękać sklepienie w prezbiterium. Wiadomo bowiem, iż w 1473 roku wydany został odpust za jałmużnę na prace budowlane. U schyłku XV wieku nadbudowano wschodnią część kościoła i zasklepiono prezbiterium późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Następnie w pierwszej połowie XVI wieku powiększono zakrystię w kierunku wschodnim i nadbudowano ją o pomieszczenie skarbca na piętrze. Ukończoną budowlę konsekrował w 1512 roku biskup przemyski Maciej Drzewicki.
W 1638 roku miał miejsce w Krośnie groźny pożar, jednak kościół zapewne nie uległ w jego trakcie dużym zniszczeniom. Już jednak od lat 20-tych XVII wieku trwała nowożytna przebudowa fary, realizowana prawdopodobnie pod kierunkiem włoskiego muratora Wincentego Petroniego. Przeobraziła ona wnętrze świątyni z gotyckiego na manierystyczne, poprzez założenie w korpusie nowego sklepienia, wspartego na wprowadzonych do wnętrza świątyni przyporach wewnętrznych. Od zewnątrz elewacje kościoła otynkowano, stopniowo przekształcono też wszystkie gotyckie kaplice, w tym przebudowaną z inicjatywy rajcy krośnieńskiego Wojciecha Roberta Portiusa kaplicę św. Wojciecha. Około połowy XVII wieku ukończono budowaną od lat 30-tych nową, wolnostojącą dzwonnicę, zaplanowaną zapewne z powodu problemów statycznych starej wieży gotyckiej, częściowo rozebranej w 1748 roku.
W XVIII wieku wojny oraz zubożenie kraju doprowadziły do zaniedbania stanu kościoła, pomimo prowadzenia doraźnych remontów (w 1761 roku uzyskano zgodę Augusta III na czerpanie cegieł do remontów z walących się murów miejskich). W pierwszej połowie XIX wieku wnętrze świątyni pokryto nowymi polichromiami. Kolejne prace naprawcze prowadzono w drugiej połowie XIX stulecia (naprawa cokołu, dachu kaplicy św. Piotra i Pawła), a w latach 1899 – 1910 przystąpiono do gruntownej renowacji i częściowej regotyzacji zabytku. Ostatnie większe prace naprawcze miały miejsce w latach 60-tych i 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół usytuowany został w zachodniej części lokacyjnego miasta, dość blisko miejskich murów obronnych usytuowanych nad wysoką skarpą, a zrazem w pobliżu głównej drogi przebiegającej przez Krosno od bramy Krakowskiej na północy do bramy Węgierskiej na południu. Wzniesiony został z cegły w wątku gotyckim oraz z kamienia wykorzystywanego do utworzenia detali architektonicznych. Ponadto przy budowie wykorzystywana była także zendrówka, czyli mocno wypalana do czarnego koloru cegła, z której układano dekoracyjne wzory.
W XIV wieku kościół składał się z mocno wydłużonego, pięcioprzęsłowego korpusu na planie prostokąta, przypuszczalnie dwunawowego, oraz z trójprzęsłowego prezbiterium zamkniętego na wschodzie wielobocznie. Po północnej stronie prezbiterium umieszczono obszerną, dwuprzęsłową zakrystię. Od południowego – zachodu korpus kościoła połączono ze zbudowaną już wcześniej (prawdopodobnie w czasie wznoszenia prezbiterium) czworoboczną basztą miejskich murów obronnych, co sprawiło, że ta późniejsza dzwonnica nie znalazła się równolegle do osi wzdłużnej kościoła, ale pod skosem, z jednym z narożników skierowanym ku południowi.
Od strony zewnętrznej mury zarówno nawy jak i prezbiterium wzmocnione były uskokowymi przyporami, między którymi umieszczono ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna, przy czym elewacja północna pierwotnie nie posiadała otworów okiennych. Być może początkowo także ściana zachodnia nawy ze względów obronnych nie posiadała okna. Oświetlenie korpusu zapewniały tylko trzy stosunkowo niskie okna południowe, oraz pośrednio węższe, dwudzielne okna prezbiterium. Dwa okna w ścianie północnej korpusu wykonano dopiero w XV wieku. Wstawiono w nie maswerki przeniesione z powiększonych wówczas dwóch okien południowych.
Przypory kościoła opięte były profilowanymi, kamiennymi gzymsami kapnikowymi, będącymi przedłużeniem gzymsu poprowadzonego wzdłuż elewacji kościoła pod oknami. Ponadto w koronie murów obwodowych, pod okapem dachu, biegł gładki, tynkowany fryz oraz profilowany gzyms wieńczący. Dwuspadowy dach korpusu nawowego od zachodu zakończono trójkątnym szczytem, dekorowanym pięcioma ostrołukowymi blendami o układzie piramidalnym. Od wschodu korpus zamykał też trójkątny szczyt, który zapewne został przemurowany w chwili podwyższenia prezbiterium pod koniec XV wieku. Główne wejście do kościoła wiodło od strony południowej, pod środkowym oknem nawy. Funkcjonowało także przejście w przyziemiu dzwonnicy, umożliwiające komunikację miedzy nawą a cmentarzem, a zarazem między wnętrzem kościoła a chodnikiem straży w koronie muru obronnego.
Prezbiterium początkowo przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, ale w XV lub na początku XVI wieku, po podwyższeniu murów obwodowych, zastąpione zostało na poziomie około 2 metry wyższym późnogotyckim sklepieniem sieciowym. Już od chwili powstania przesklepiony był także korpus, podzielony hipotetycznie na dwie nawy za pomocą czterech środkowych filarów, nad którymi rozwinięte mogły być sklepienia tójpodporowe. Jeśli kościół posiadał aż cztery podpory, byłby rozwiązaniem nietypowym na terenie XIV-wiecznej Małopolski, gdzie dominowały dwunawowe kościoły z dwoma i pojedynczymi filarami, a z rzadka stosowano rozwiązania trójfilarowe (Wiślica Nowy Sącz).
Na przełomie XIV i XV wieku po północnej stronie korpusu nawowego wzniesiona została pierwsza kaplica pod wezwaniem św. Anny. Składała się ona z trzech przęseł na planach zbliżonych do kwadratów. Oświetlenie kaplicy zapewniały trzy ostrołuczne okna północne i jedno zachodnie, wnętrze zaś przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe. Do wnętrza nawy otwierała się ostrołukową arkadą. Być może posiadała także portal w ścianie północnej. Następnie w pierwszej połowie XV wieku ufundowana została mniejsza kaplica św. Wojciecha, wielkości jednego przęsła dostawionego do wschodniej części ściany północnej korpusu. Na przełomie XIV i XV wieku powstała kaplica południowa Najświętsze Maryi Panny (Matki Boskiej) przy trzecim i czwartym przęśle korpusu licząc od wschodu. Uzyskała ona nieregularną formę na skutek dostawienia do umieszczonej pod skosem wieży. Jej wnętrze przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym i otwarto na nawę ostrołukową arkadą wykonaną z ciosów piaskowca. Ostatnią średniowieczną kaplicę św. Piotra i Pawła również wzniesiono po stronie południowej korpusu, w ostatnich wolnych miejscach przy nawie. W początkach XVI wieku powiększono jeszcze o jedno (wschodnie) przęsło zakrystię, a także nadbudowano nad nią piętro.
Stan obecny
Krośnieńska średniowieczna fara pomimo nowożytnych przekształceń zachowała się do dnia dzisiejszego w dość dobrym stanie, włącznie z przyziemiem oraz częściowo z drugą i trzecią kondygnacją dawnej baszty murów miejskich, przekształconej po wybudowaniu korpusu nawowego na dzwonnicę. Od strony zewnętrznej największe przekształcenia nowożytne dotknęły wszystkie gotyckie kaplice. Mocno zmienił się także wygląd wnętrza korpusu, w który wciągnięto przypory i przykryto barokowym sklepieniem. Jednak w trudno dostępnych częściach takich jak poddasza zachowały się pierwotne detale architektoniczne w postaci gzymsów kapnikowych przypór, gzymsów koronujących, śladów po rozebranych przyporach, reliktów dwóch ostrołukowych okien w prezbiterium i nawie, śladów średniowiecznych sklepień czy znaczne partie oryginalnego, ceglanego lica. Od północy w nawie widoczne są także dwa gotyckie okna z maswerkami. Najmniej drastycznych zmian dotknęło prezbiterium kościoła, przysłonięte jedynie powiększoną zakrystią. W stanie nienaruszonym zachowała się arkada tęczy, czy późnogotyckie sklepienie prezbiterium. Najstarszym zachowanym elementem wyposażenia kościoła jest Grupa Ukrzyżowania na belce tęczowej z początku XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. I, województwo krośnieńskie, zeszyt 1, Krosno, Dukla i okolice, Warszawa 1977.
Łopatkiewicz P., Krośnieńska fara w wiekach średnich, Krosno 1994.
Ross J., Przemiany stylowe kościoła parafialnego w Krośnie od XIV do XX wieku, „Nasza Przeszłość”, tom 46, 1976.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.