Historia
Kraków już od X wieku odgrywał pewną rolę w handlu dalekosiężnym, a w XII wieku, gdy stał się siedzibą władcy rezydującego na Wawelu, był już ważnym ośrodkiem handlowym. W XIII stuleciu miasto weszło w wymianę handlową na tzw. Drodze Królewskiej (Via Regia), jednym z najważniejszych połączeń komunikacyjnych w Europie Środkowej na linii wschód – zachód, powstałym z wielu starszych i młodszych dróg, traktów i połączeń średniowiecznych. W Krakowie przecinały się wielkie szlaki tranzytowe łączące Gdańsk i Toruń z państwem węgierskim oraz kraje niemieckie i Czechy z Rusią i strefą czarnomorską. Tak korzystne położenie wpłynęło na potrzebę wzniesienia infrastruktury handlowej, zwłaszcza po uregulowaniu kształtu miasta w przywileju lokacyjnym Bolesława Wstydliwego z 1257 roku.
Pierwsze budowle handlowe w postaci sukiennic i kramów powstały w Krakowie niedługo po lokacji miasta z inicjatywy księcia Bolesława Wstydliwego. Jako, iż w XIV wieku Kraków był już jednym z najważniejszych handlowych ośrodków tranzytowych, około 1358 roku król Kazimierz Wielki ufundował nowy, murowany, gotycki budynek sukiennic, powiększony i przebudowany znacznie wraz tzw. Kramami Bogatymi, które zastąpiły wcześniejsze Kramy Bolesławowe, na przełomie XIV i XV wieku.
Gotyckie sukiennice uległy zniszczeniu podczas pożaru w 1555 roku. W latach 1556-1559 odnowiono je zgodnie z panującym wówczas w architekturze stylem renesansowym. Pracami kierował mistrz Pankracy, który wielką halę sukiennic zasklepił kolebkowo. Budynek zwieńczono attyką o podziałach arkadowych i grzebieniu z maszkaronami projektu Santi Gucciego. Dobudowano także kolumnowe loggie, które zaprojektował Jan Maria Padovano. W latach 1599 – 1602 przebudowano przejścia poprzeczne sukiennic i nadbudowano nad nimi piętra. W tej formie sukiennice przetrwały do XIX wieku, gdy w ramach porządkowania placu rynkowego, w latach 1875 – 1879 przebudowano także sukiennice. Dobudowano wówczas ryzality na osi wschód-zachód oraz parterowe arkadowe podcienia.
Architektura
Najstarsza zabudowa handlowa z drugiej połowy XIII wieku powstała w środkowej części rynku. Był to kompleks budynków ustawionych w paru rzędach dłuższymi bokami na linii północ – południe, przy czym pośrodku znajdowały się dwa rzędy drewnianych lub szachulcowych budynków sukiennic, a po ich zachodniej stronie funkcjonowały drewniane kramy piekarskie. Podwójny rząd budynków sukiennic tworzył pośrodku uliczkę, która na noc była zamykana z obydwu stron. Ponadto na wschód od nich funkcjonowały kramy zwane Bolesławowymi, czyli siedem podpiwniczonych budynków ustawionych w dwóch rzędach równolegle do sukiennic. Były one murowane w dolnych partiach, a ich ściany w górne części prawdopodobnie miały konstrukcję szachulcową.
Na południe od powyższego zespołu usytuowano Wagę Ołowną wraz z zapleczem do składowania ciężkich towarów, takich jak miedź, ołów i srebro. Najstarsza Waga była niewielkim drewnianym budynkiem o konstrukcji sumikowo – łątkowej, kryjącym we wnętrzu urządzenie ważące i najprawdopodobniej mieszkanie wagowego na poddaszu. Rynek otaczała obwodnica, czyli utwardzona droga komunikacyjna, natomiast poszczególne budowle śródrynkowe otrzymały system łączących je dróg. Najważniejsza z nich, wyłożona brukiem i ujęta w masywne dębowe krawężniki pozwalała przejechać cięższym wozem przez grząską powierzchnię placu. Rozmiękły po większych ulewach teren dodatkowo wykładano chodnikami z tarcic lub moszczono ubijaną słomą wymieszaną z odpadkami i gruzem.
Około połowy XIV wieku rozebrano część zachodnią drewnianego kompleksu handlowego, który został zastąpiony nieco obszerniejszymi sukiennicami, w pełni murowanymi, ale powtarzającymi z grubsza układ starszej budowli. Były to mianowicie cztery podłużne budynki przykryte dwuspadowymi dachami, ułożone w dwóch rządach z uliczkami pośrodku przecinającymi je na linii północ – południe i wschód – zachód. Cztery wejścia zapewne wyposażone były w drewniane bramy, zamykane na noc w celu zabezpieczenia kramów.
W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono murowany budynek Wielkiej Wagi, w miejsce wcześniejszego drewnianego budynku. W kolejnych latach budynek ten ulegał przekształceniom, by ostatecznie w połowie XV wieku osiągnąć kształt dwukondygnacyjnego gmachu z ozdobnym, schodkowym szczytem podtrzymującym dwuspadowy dach. Zapewne ogrodzono go parkanem zamykając wewnątrz teren tzw. Targu Ołownego, niewielkie topnie metali, składy, kramy żelazne oraz zabudowę gospodarczą. Do wnętrza prowadził ostrołukowy wjazd od strony wschodniej. W pomieszczeniu przyziemia Wielkiej Wagi znajdowało się urządzenie ważące w postaci dwóch szal podwieszanych do poziomego ramienia o długości około 5 metrów. Ważono na nim głównie metale: ołów, miedź i żelazo. Na piętrze i poddaszu znajdowało się natomiast mieszkanie wagowego, skład przyrządów pomiarowych oraz magazyny, choć większa część budynku kryła otwarte wnętrze, rozdzielone jedynie słupami wspierającymi drewniane stropy.
W drugiej połowie XIV wieku zbudowano również dwukondygnacyjną Małą Wagę, budynek na planie prostokąta z charakterystycznymi wspornikami przy elewacji wschodniej i zachodniej, podtrzymującymi szersze górne piętro. Szacowano tam wartość towarów o wadze nieprzekraczającej 1 cetnara (około 65 kg), takich jak wosk, przyprawy korzenne, minerały, mydła i żywice. Dolna kondygnacja mieściła urządzenie wagowe służące do handlu surowcami, górna zaś mieściła siedzibę cechu kuśnierzy.
Gotyckie sukiennice z końca XIV wieku były podłużną budowlą o formie bazyliki o długości 108 metrów i szerokości 10 metrów z piętrową częścią środkową nad wewnętrzną uliczką, przykrytą wysokim dwuspadowym dachem. Od południowej i północnej strony sukiennic, a więc przy krótszych bokach, wybudowano po dwa ostrołukowe, zamykane portale bramne, ponad którymi przepruto po dwa wysokie i wąskie ostrołukowe okna, porozdzielane nieco mniejszymi blendami. Górną partię utworzyły od północy i południa gotyckie szczyty schodkowe. Ściany wzdłużne natomiast wzmocniono przyporami, które ozdobiono smukłymi sterczynami. Pomiędzy przyporami w osiach przęseł przebito prostokątne okna w kamiennych obramieniach, doświetlające główną halę sukiennic. Aby usprawnić komunikację dodatkowe przejścia utworzono w połowie długości budynku, po stronie wschodniej i zachodniej (od ul. Szewskiej i Siennej). Po stronie zachodniej sukiennice posiadały dwa ryzality mieszczące postrzygalnie sukna.
Wewnątrz sukiennic z dwóch stron głównej hali na wzdłużnej osi północ – południe stały dwa rzędy kramów o głębokości 7,5 metra, przykryte dachami pulpitowymi. Z każdej strony było ich 18, przy czym wszystkie nakryte były sklepieniami, a otwarte do wnętrza ostrołukowymi lub półkolistymi portalami. Wszystkie posiadały też piwnice przykryte sklepieniami kolebkowymi. Każdy rząd kramów rozdzielony był wejściami bocznymi, tworząc ćwiartki po 9 kramów. Środkowa hala miała 10 metrów szerokości.
Od wschodu począwszy od początku XV wieku do sukiennic przylegały tzw. Kramy Bogate. Były to murowane, podpiwniczone pomieszczenia o wymiarach 5 x 2,5 metra (łącznie 64 komory sklepowe), w których handlowano różnymi towarami luksusowymi. W okresie tym całą powierzchnię rynku pomiędzy głównymi zabudowaniami wypełniała mniej lub bardziej zwarta drewniana zabudowa handlowa w postaci szeregu parterowych obiektów tworzących zespoły kramów, podzielonych w zależności od sprzedawanego towaru. Przykładowo w kwartale północno – zachodnim znajdował się targ solny i rybny, od północy sąsiadował z nim targ kurzy, po stronie północno – wschodniej, naprzeciwko kościoła Mariackiego znajdowały się kramy żelazne i szklarskie oraz targ chlebowy i sienny. Po stronie południowo -wschodniej usadowili się czapnicy, targ żydowski oraz pomiędzy małym romańskim kościołem św. Wojciecha a Wielką Wagą targ ołowny. W części południowo – zachodniej rynku umieszczono jatki szewskie i garbarskie, a w sąsiedztwie ratusza targ węglowy.
Stan obecny
Spośród licznej i urozmaiconej niegdyś zabudowy handlowej krakowskiego rynku do czasów współczesnych zachował się jedynie budynek sukiennic. Dziś jest on jednym z najbardziej charakterystycznych i najlepiej rozpoznawalnych miejsc Krakowa, a także jednym z wybitnych dzieł renesansu. Starsze, gotyckie elementy dojrzeć na nim można w miejscach gdzie nie przykryła ich nowożytna przebudowa, np. ostrołukowe główne portale wejściowe, gotyckie blendy przebijające się przez renesansowy balkon, czy sterczyny na przyporach przy dłuższych elewacjach. W sumie od strony zewnętrznej i wewnętrznej częściowo lub całkowicie zachowało się aż 28 średniowiecznych portali. Sukiennice służą współcześnie jako stoiska handlowe, głównie z biżuterią, pamiątkami czy rękodziełami. Na piętrze znajduje się Galeria Polskiego Malarstwa i Rzeźby XIX wieku, a w podziemiach zobaczyć można relikty średniowiecznego Krakowa, m.in. fragmenty brukowanych dróg, relikty pierwszych kramów, dawne wodociągi i wiele innych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Firlet E., Opaliński P., Cracovia 3d, Via Regia – Kraków na szlaku handlowym w XIII-XVII wieku, Kraków 2011.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Opaliński P., Rekonstrukcja cyfrowa infrastruktury architektonicznej Rynku krakowskiego w XIV i XV wieku, „Krzysztofory”, nr 28, część 1, Kraków 2010.