Historia
Kraków już od X wieku odgrywał pewną rolę w handlu dalekosiężnym, a w XII wieku, gdy stał się siedzibą władcy rezydującego na Wawelu, był już ważnym ośrodkiem handlowym. W XIII stuleciu miasto weszło w wymianę handlową na tzw. drodze królewskiej (Via Regia), jednym z najważniejszych połączeń komunikacyjnych w Europie Środkowej na linii wschód – zachód, powstałym z wielu starszych i młodszych dróg, traktów i połączeń średniowiecznych. W Krakowie przecinały się wielkie szlaki tranzytowe łączące Gdańsk i Toruń z państwem węgierskim oraz kraje niemieckie i Czechy z Rusią i strefą czarnomorską. Tak korzystne położenie wpłynęło na potrzebę wzniesienia infrastruktury handlowej, zwłaszcza po uregulowaniu kształtu miasta w przywileju lokacyjnym z 1257 roku, wydanym przez księcia Bolesława Wstydliwego.
Pierwsze budowle handlowe w postaci sukiennic i kramów powstały w Krakowie niedługo po wydaniu dokumentu lokacyjnego, w którym Bolesław Wstydliwy zawarł klauzulę ze zobowiązaniem wzniesienia na własny koszt komory do sprzedaży sukna („camerae, ubi panni venduntur”) oraz komory powszechnie zwanej „cram”. Większa część dostarczanych przez nie dochodów miała trafiać w ręce władcy, a szósta część do wójta. Sukiennicze komory handlowe były na tyle cenne, że od początku XIV wieku odnotowywano je w licznych transakcjach handlowych dotyczących zmiany własności i wielkości, włącznie z kramami i ławami chlebowymi („bancos pannum”, „banca pannis”). Nierzadko stanowiska handlowe identyfikowano po imionach dawnych lub aktualnych użytkowników, przy czym ich własność nie ulegała masowym gwałtownym przemianom.
W XIV wieku Kraków był już jednym z najważniejszych handlowych ośrodków tranzytowych. Od 1306 roku miasto miało prawo składu miedzi, a od 1342 roku składu sukna, dlatego też około 1358 roku król Kazimierz Wielki ufundował nowy, murowany budynek sukiennic. Ponadto uporządkował i rozszerzył dotychczasowe uprawnienia mieszczan oraz przekazał nieruchomości i czynsze z obiektów handlowych należących do władcy. Król nadał miastu także prawo do posiadania wag, topni srebra, oczyszczalni złota i postrzygalni sukna, wraz z generowanymi przez nie dochodami. Jedynym warunkiem władcy było, by miasto nie zostało zeszpecone przez bezładnie rozlokowane nowe budowle. Odtąd mieszczanie mogli sprzedawać sukno tylko we właściwych komorach, zaś dzielić i kroić jedynie przy pomocy miejscowych kupców, w wyznaczonych do tego miejscach (postrzygalnię po raz pierwszy odnotowano w 1358 roku – „casae in quibus panni tondentur”).
Krakowskie zabudowania handlowe zostały znacznie powiększone i przebudowane na przełomie XIV i XV wieku, wraz z tak zwanymi Kramami Bogatymi, które zastąpiły wcześniejsze Kramy Bolesławowe. W 1390 roku naprawiano dach nad sukiennicami i kładziono bruk wewnątrz budynku. Kolejne prace przy postrzygalni i sukiennicach dwa lata później nadzorował niejaki Martin Lindintolde. Ponadto w drugiej połowie XIV wieku wzniesiono murowane budynki Wielkiej i Małej Wagi, przeznaczone dla urzędów, które podobnie jak instytucje cła, szrotu, czy postrzygalni sukna, wiązały się z przywilejami gwarantującymi monopol na ściąganie opłat. Pierwsza wzmianka o wadze krakowskiej odnotowana została w 1302 roku, już jednak wielki przywilej Kazimierza Wielkiego z 1358 roku wymienił dwie wagi („duas pensas”). Od tego też czasu starą Wagę Ołowianą zwano Wielką, gdyż ważono w niej towary o dużych ciężarach (ołów, miedź, żelazo). Dla odmiany w Małej Wadze ważono lżejszy wosk, pieprz i inne produkty o wadze poniżej jednego cetnara.
Gotyckie zabudowania handlowe uległy zniszczeniu podczas pożaru w 1555 roku, kiedy to ogniem zajęły się ławy szewskie, zaś z nich żywioł przeniósł się na ratusz i sukiennice. W latach 1556-1559 odnowiono je zgodnie z panującym wówczas w architekturze stylem renesansowym. Pracami tymi kierował włoski mistrz Pankracy, który wielką halę sukiennic zasklepił kolebkowo i utworzył nad nią piętro. Budynek zwieńczono attyką o podziałach arkadowych, z maszkaronami projektu królewskiego rzeźbiarza Santi Gucciego. Dobudowano także schody i kolumnowe loggie, które zaprojektował Jan Maria Padovano. Następnie w latach 1598-1599 odbudowano w stylistyce renesansowej spaloną postrzygalnię sukna oraz w latach 1599 – 1602 przebudowano przejścia poprzeczne sukiennic i nadbudowano nad nimi piętra. Ponadto pod koniec XVI wieku przebudowano w formie późnorenesansowej budynek Wielkiej i Małej Wagi, a przez całe stulecie prowadzono prace modernizacyjne przy drobnej zabudowie handlowej, gdyż najczęściej ulegała one pożarom i zwykłemu zużyciu. Związane było to również z rozluźnieniem średniowiecznych przepisów, nakazujących prowadzenie handlu w zabudowie śródrynkowej.
Okres świetności miasta, a zarazem handlu i zabudowy handlowej, zakończyło przeniesienie na początku XVII wieku stolicy do Warszawy oraz zajęcie Krakowa przez Szwedów w 1655 roku. Nowe inwestycje w zabudowę komercyjną były nieliczne i prowadzone na niedużą skalę, skupiano się przede wszystkim na pracach remontowych. Dzięki temu we wczesnonowożytnej formie budowle handlowe przetrwały do XIX wieku. Wtedy to wpierw w 1801 roku wyburzona została Mała Waga, następnie w ramach porządkowania placu rynkowego w 1868 roku usunięto zrujnowane już Kramy Bogate, około 1879 rozebrano budynek Wielkiej Wagi, a w latach 1876 – 1879 przebudowano sukiennice. Dobudowano wówczas ryzality na osi wschód-zachód oraz parterowe arkadowe podcienia. Kolejne remonty sukiennic, połączone z usunięciem XIX-wiecznych detali, miały miejsce w latach 1955-1959. Wnętrza odnowiono między 1977 a 1979 rokiem.
Architektura
Najstarsza zabudowa handlowa Krakowa z drugiej połowy XIII wieku powstała w środkowej części placu rynkowego, przestrzeni w planie zbliżonej do kwadratu o bokach długości około 200 metrów. Był to kompleks budynków ustawionych w paru rzędach dłuższymi bokami na linii północ – południe, przy czym pośrodku znajdowały się dwa rzędy drewnianych lub szachulcowych budynków sukiennic, po ich zachodniej stronie funkcjonowały podobnie zorientowane drewniane kramy piekarskie, a po wschodniej stronie kramy zwane Bolesławowymi. Podwójny rząd budynków sukiennic tworzył pośrodku uliczkę o szerokości od 5 do 6 metrów, która na noc była zamykana z obydwu stron. Jej północny kraniec zwrócony był na wolną część placu rynkowego, południowy natomiast na przestrzeń zamkniętą z jednej strony ratuszem, a z drugiej budynkiem Wagi Ołownej wraz z zapleczem do składowania ciężkich towarów, takich jak miedź, ołów i srebro. Za nim w narożniku usytuowany był kościół św. Wojciecha, jedyny budynek z czasów sprzed lokacji miasta.
Rynek otaczała obwodnica, czyli utwardzona droga komunikacyjna, natomiast poszczególne budowle śródrynkowe otrzymały system łączących je dróg o szerokości od 3 do 7 metrów. Biegły one w rożnych kierunkach i miały nieregularny układ, wynikający zapewne z doraźnych potrzeb. Najważniejsza z nich, wyłożona brukiem i ujęta w masywne dębowe krawężniki pozwalała przejechać cięższym wozem przez grząską powierzchnię placu. Rozmiękły po większych ulewach teren dodatkowo wykładano chodnikami z tarcic lub moszczono ubijaną słomą wymieszaną z odpadkami. Nawierzchnia rynku stale wymagała zabiegów utwardzających, dlatego często prowadzono większe naprawy polegające na wyrzucaniu na plac gruzu budowlanego lub rozbiórkowego, a także drobnych, łamanych kamieni. Nie tworzyły one równych powierzchni, lecz były wgniatane w podłoże.
Kramy zwane Bolesławowymi tworzyło siedem podpiwniczonych budynków ustawionych w dwóch rzędach równolegle do sukiennic, z małym placem mniej więcej w środkowej części. Były one murowane w dolnych partiach, a ich ściany w górnej części prawdopodobnie miały konstrukcję szachulcową. Mury wznoszono z odpowiednio dobieranego pod względem wielkości i kształtu wapienia, układanego w równych warstwach. Wewnątrz budynki początkowo podzielone były w przyziemu na trzy komory o wymiarach około 4 x 4,4 metra, których wysokość nie przekraczała 2,3 metra. Część z nich wtórnie podzielono na węższe pomieszczenia o szerokości około 2 metrów. Prawdopodobnie były nakryte drewnianymi stropami, natomiast posadzki tworzyły wapienne wylewki lub klepiska. W ścianach umieszczono kwadratowe wnęki – półki, ale że nie było wejść, komory musiały być pomieszczeniami piwnicznymi lub suterenami, dostępnymi poprzez otwory w stropie. Przeznaczano je na składy, podczas gdy handel odbywał się w górnych pomieszczeniach. Najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIV wieku do wschodniej ściany co najmniej jednego z budynków dostawiono prostokątne dobudówki.
Zachodnie kramy z początku XIV wieku miały około 5 metrów szerokości, długość natomiast dochodziła do kilkudziesięciu metrów. Zasadniczo wznoszono je w konstrukcji szkieletowej, choć w narożnikach kramu belki łączono na zrąb. Ich belki podwalinowe były łączone na prostą nakładkę i spoczywały bezpośrednio na ziemi, bez podmurówki, czy innych elementów oddzielających od podłoża. Jedynie narożniki posiadały podkładki w postaci poprzecznych, krótkich belek-legarów, pełniących rolę stabilizującą w najbardziej newralgicznych punktach. Dodatkowym elementem zapewniającym stabilność były krótkie, masywne kołki, łączące podwalinę z legarem. Elementami pionowymi konstrukcji szkieletowej były słupy, które podtrzymywały górne belki oczepowe (belki przejmujące obciążenie ze stropów lub krokwi). Słupy łączono z podwalinami za pomocą czopów osadzanych w gniazdach wydrążonych w podwalinach. Górny element konstrukcji ścian kramu – belki oczepowe, łączono za pomocą drewnianych kołków, wbijanych w uprzednio wykonane otwory. Ściany były wykonane z pionowych elementów wypełniających (deski, dranice), zaciosanych w dolnej partii i osadzonych w wąskiej bruździe biegnącej wzdłuż podłużnej osi belki podwalinowej, choć sposób wypełniania szkieletu kramów mógł być nieco odmienny dla każdej fazy. Długie i wąskie budynki kramów przypuszczalnie nakryte były dachami dwuspadowymi gontowymi.
Około połowy XIV wieku rozebrano środkową część drewnianego kompleksu handlowego, który został zastąpiony nieco obszerniejszymi sukiennicami, w pełni murowanymi, ale powtarzającymi z grubsza układ starszej budowli. Były to mianowicie cztery podłużne budynki przykryte dwuspadowymi dachami, ułożone w dwóch rządach z uliczkami pośrodku przecinającymi je na linii północ – południe i wschód – zachód. Cztery wejścia zapewne wyposażone były w drewniane bramy, zamykane na noc w celu zabezpieczenia kramów. W każdym budynku prawdopodobnie mieściło się dziewięć stanowisk handlowych, co łącznie dawało 36 komór. Każda z nich musiała być zwrócona w stronę uliczki otworem wejściowym oraz otworem okiennym, którego okiennica prawdopodobnie po otwarciu służyła zarazem za ladę na której wystawiano towar.
Najstarszy waga była niewielkim drewnianym budynkiem o konstrukcji sumikowo – łątkowej, kryjącym we wnętrzu urządzenie ważące i najprawdopodobniej mieszkanie wagowego na poddaszu. W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono murowany dom Wielkiej Wagi, usytuowany w miejscu wcześniejszego drewnianego budynku. W kolejnych latach ulegał on przekształceniom, by ostatecznie w połowie XV wieku osiągnąć kształt dwukondygnacyjnego gmachu o wymiarach 18,7 x 14 metrów, z masywnymi murami grubości 1,2 metra, przykrytymi dwuspadowym dachem osadzonym na schodkowych szczytach. Zapewne ogrodzono go parkanem zamykając wewnątrz teren tzw. Targu Ołownego, niewielkie topnie metali, składy, kramy żelazne oraz zabudowę gospodarczą. Do środka prowadził ostrołukowy wjazd zlokalizowany od strony wschodniej, szeroki na ponad 3 metry. Wnętrze podzielone było w przyziemiu na dwa pomieszczenia różnej wielkości, z których większe wschodnie było wybrukowane, miało niemal kwadratowy rzut i zajmowało dwie trzecie parteru. W pomieszczeniu tym zapewne znajdowało się urządzenie ważące w postaci dwóch szal podwieszanych do poziomego ramienia o długości około 5 metrów. Ważono na nim głównie metale: ołów, miedź i żelazo. Na piętrze i poddaszu znajdowało się natomiast mieszkanie wagowego, skład przyrządów pomiarowych oraz magazyny, choć większa część budynku kryła otwarte wnętrze, rozdzielone jedynie słupami wspierającymi drewniane stropy.
W drugiej połowie XIV wieku lub na początku XV wieku zbudowano Małą Wagę, budynek na planie prostokąta o wymiarach 26,5 x 11,7 metrów. Była to budowla dwukondygnacyjna, przy czym piętro początkowo mogło być konstrukcji szachulcowej, a po zakupie w 1405 roku dużych ilości kamienia i cegły przekształcone w murowane. Charakterystyczną cechą budynku były wsporniki (kroksztyny) przy dłuższych elewacjach wschodniej i zachodniej, podtrzymujące szersze górne piętro. Krótsze boki budynku zamknięto trójkątnymi szczytami, na których oparto dwuspadowy dach. Wewnątrz szacowano wartość towarów o wadze nieprzekraczającej 1 cetnara (około 65 kg), takich jak wosk, przyprawy korzenne, minerały, mydła i żywice, dlatego dolna kondygnacja mieściła urządzenie wagowe służące do handlu surowcami. Górna część budynku, obszerniejsza ze względu na wysunięcia na wspornikach, mieściła siedzibę cechu kuśnierzy.
W drugiej połowie XIV wieku nastąpił kres systemu komunikacyjnego, charakteryzującego się traktami biegnącymi niezależnie od regularnego układu placu rynkowego. Ostatecznie ukształtowało się symetryczne i zespolone założenie głównych budowli – środkowych kramów sukienniczych, wschodnich kramów zwanych Bogatymi oraz zachodnich ław chlebowych, przy czym dla poszczególnych budowli zastosowano system ćwiartek z podłużnymi ulicami na osi północ – południe i wspólne skrzyżowanie, w zasadzie pokrywające się z pierwotnym przejściem poprzecznym. Główne osie tego założenia starano się dostosować do ulic przecinających środek poszczególnych pierzei rynku (uliczkę wewnątrz sukiennic do ulic św. Jana i Brackiej, zaś uliczkę poprzeczną do ulic Siennej i Szewskiej). Co więcej zachodził ścisły związek pomiędzy nowymi, przecinającymi się pod kątem prostym, ulicami wewnętrznymi i miedzuchami rozdzielającymi zespoły zabudowań, a rozplanowaniem obszarów handlowych z drobniejszą zabudową handlową (targi). Układ taki funkcjonował już wcześniej, ale był mniej regularny.
Gotyckie sukiennice od czasu przebudowy z końca XIV wieku były podłużną budowlą o formie bazyliki, o długości 104 metrów i szerokości 26 metrów, z wyższą częścią środkową nad wewnętrzną uliczką, przykrytą wysokim dwuspadowym dachem. Od południowej i północnej strony sukiennic, a więc przy krótszych bokach, wybudowano po dwa ostrołukowe, zamykane portale bramne, ponad którymi przepruto po dwa wysokie i wąskie ostrołukowe okna, porozdzielane nieco mniejszymi blendami. Górną partię utworzyły od północy i południa gotyckie szczyty schodkowe. Ściany wzdłużne natomiast wzmocniono przyporami, które ozdobiono smukłymi sterczynami. Pomiędzy przyporami w osiach przęseł przebito prostokątne okna w kamiennych obramieniach, doświetlające główną halę sukiennic. Aby usprawnić komunikację dodatkowe przejścia utworzono w połowie długości budynku, po stronie wschodniej i zachodniej (od ul. Szewskiej i Siennej). Po stronie zachodniej sukiennice posiadały dwa piętrowe ryzality ponad postrzygalniami sukna.
Wewnątrz sukiennic z dwóch stron głównej hali, na wzdłużnej osi północ – południe, stały dwa rzędy kramów o głębokości 7,5 metra, przykryte dachami pulpitowymi. Z każdej strony było ich osiemnaście, przy czym wszystkie zwieńczone były sklepieniami, a otwarte do wnętrza fazowanymi ostrołukowymi lub półkolistymi portalami o szerokości 1,7 metra. Wszystkie posiadały też piwnice przykryte sklepieniami kolebkowymi. Zachodni ciąg sklepów zamykały od północy i południa pomieszczenia postrzygalni o rozmiarach zbliżonych do pozostałych komór, gdzie dzielono sukno przed sprzedażą. Każdy rząd kramów rozdzielony był przejściami bocznymi, tworzącymi ćwiartki po 9 kramów każda. Środkowa hala miała 10 metrów szerokości, co zapewniało swobodne przejście dużej liczby ludzi. Zapewne była otwarta na więźbę dachową, nie odnotowano bowiem w przekazach pisanych żadnych wzmianek o piętrach nad sklepami.
Od wschodu począwszy od początku XV wieku do sukiennic przylegały tzw. Kramy Bogate, wzniesione na miejscu mniej regularnych Kramów Bolesławowych, zapewne w celu większego uporządkowania zabudowy. Były to murowane, podpiwniczone pomieszczenia o wymiarach 5 x 2,5 metra, w których handlowano różnymi towarami luksusowymi. Łącznie 64 komory sklepowe Kramów Bogatych tworzyły dwa rzędy rozdzielone pozbawioną zadaszenia uliczką, ku której otwierały się portalami i szerokimi otworami okiennymi połączonymi z okiennicami – ladami, na których po otwarciu wykładano towar. Jako że poszczególne kramy stanowiły indywidualną własność, ich rozwój nie był równomierny. Niektóre piwnice i górne pomieszczenia były podsklepione, inne przez długi czas przykryte stropami. Piwnice były zagłębione na 2/3 w ziemi, dostępne niemal wyłącznie z pomieszczeń handlowych.
W okresie średniowiecza całą powierzchnię rynku pomiędzy głównymi zabudowaniami wypełniała mniej lub bardziej zwarta drewniana zabudowa handlowa w postaci szeregu parterowych obiektów tworzących zespoły kramów, podzielonych w zależności od sprzedawanego towaru. Przykładowo w kwartale północno – zachodnim znajdował się najstarszy targ solny ze składem soli i targ rybny, od północy sąsiadował z nimi rozległy targ kurzy, po stronie północno – wschodniej, naprzeciwko kościoła Mariackiego znajdowały się kramy żelazne i szklarskie oraz targ chlebowy, zbożowy i sienny. Po stronie południowo – wschodniej usadowili się czapnicy, targ żydowski, targ garncarski i bednarski oraz pomiędzy małym romańskim kościołem św. Wojciecha a Wielką Wagą targ ołowny. W części południowo – zachodniej rynku umieszczono jatki szewskie i garbarskie, a w sąsiedztwie ratusza targ węglowy. Jeszcze pod koniec XIV wieku w zachodniej części placu rynkowego, prawdopodobnie za sprzedawcami soli, wzniesiono smatruz (niem. Smetterhaus), halę targową przeznaczoną dla drobnych przekupniów. Przed 1463 rokiem została ona przeniesiona w pobliże ratusza.
Stan obecny
Spośród licznej i urozmaiconej niegdyś zabudowy handlowej krakowskiego rynku do czasów współczesnych zachował się jedynie budynek sukiennic. Dziś jest on jednym z najbardziej charakterystycznych i najlepiej rozpoznawalnych miejsc Krakowa, a także jednym z wybitnych dzieł renesansu. Starsze, gotyckie elementy dojrzeć na nim można w miejscach gdzie nie przykryła ich nowożytna przebudowa. Są to ostrołukowe główne portale wejściowe, gotyckie blendy przebijające się przez renesansowy balkon, czy sterczyny na przyporach przy dłuższych elewacjach oraz rozmieszczone pomiędzy nimi prostokątne okna w kamiennych obramieniach. W sumie od strony zewnętrznej i wewnętrznej częściowo lub całkowicie zachowało się aż 28 średniowiecznych portali.
Obecnie na piętrze budynku sukiennic znajduje się Galeria Polskiego Malarstwa i Rzeźby XIX wieku, a w przyziemiu nadal funkcjonują stanowiska handlowe, wypełnione głównie biżuterią, pamiątkami czy rękodziełami. W podziemiach natomiast zobaczyć można relikty średniowiecznego placu rynkowego, gdyż poziom gruntu przez ostatnie pięćset-siedemset lat uległ podniesieniu aż o około 4,5 metra. W muzeum o nazwie Podziemia Rynku Głównego w Krakowie, oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, obejrzeć można m.in. fragmenty brukowanych dróg, relikty pierwszych kramów, dawne wodociągi, rekonstrukcje dawnych warsztatów rzemieślniczych i wiele innych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bojęś-Białasik A., Zaitz M., Kramy drewniane odkryte w 2004 roku po zachodniej stronie Sukiennic na Rynku Głównym w Krakowie, „Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, rok 108, Kraków 2011.
Buśko C., Z badań archeologicznych nad miastami południowej Polski. Rynek Główny w Krakowie w świetle prac przeprowadzonych w latach 2005-2007, „Archaeologia Historica”, 32/2007.
Buśko C., Dryja S., Głowa W., Sławiński S., Główne kierunki rozwoju krakowskiego Rynku Głównego od połowy XIII po początek XVI wieku, „Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, rok 108, Kraków 2011.
Firlet E., Opaliński P., Cracovia 3d, Via Regia – Kraków na szlaku handlowym w XIII-XVII wieku, Kraków 2011.
Komorowski W., Krakowska Waga Wielka w średniowieczu [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno 2007.
Komorowski W., Sudacka A., Rynek główny w Krakowie, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008.
Kadłuczka A., Relikty monumentalnej zabudowy Rynku krakowskiego: ocena stanu zachowania i możliwości ekspozycji, „Ochrona Zabytków”, 48/1 (188), 1995.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Opaliński P., Rekonstrukcja cyfrowa infrastruktury architektonicznej Rynku krakowskiego w XIV i XV wieku, „Krzysztofory”, nr 28, część 1, Kraków 2010.