Historia
W pierwszej połowie XIV wieku Mikołaj Wierzynek ufundował na miejscu gotyckiego kościoła św. Barbary kaplicę cmentarną. Po raz pierwszy wspomniana została ona w 1338 roku, gdy krakowscy rajcy wysłali pismo do papieża Benedykta XII, prosząc o udzielenie odpustów wiernym odwiedzającym ową kaplicę. W 1394 roku rada miejska postanowiła powiększyć pierwotną kaplicę, w sprawie której wysłała pismo do biskupa Piotra Wysza. Zapisano w nim, iż rajcy kupili plac od Pawła, proboszcza kościoła Mariackiego, dając mu w zamian 2/3 kamienicy położonej naprzeciwko szkoły parafialnej. Biskup wydał zgodę na erygowanie kościoła św. Barbary, z zastrzeżeniem, by fundacja nie szkodziła katedrze krakowskiej i kościołowi Mariackiemu oraz kazaniom w polskim języku, jakie się w nich odbywały. Rada miejska starała się wówczas o patronat nad kościołem Mariackim, który początkowo należał do biskupa i parafii. Ostatecznie uzyskała jedynie patronat tylko nad kilkoma ołtarzami, ale po śmierci proboszcza Pawła i biskupa Wysza kazania polskie przeniesiono z kościoła Mariackiego do św. Barbary.
Budowę kościoła św. Barbary w większej części ukończono zapewne w 1396 roku, kiedy to niejaki Petrus Cremator Argenti ofiarował kielich z pateną dla nowej budowli. Rok później papież Bonifacy IX nadał odpusty dla wiernych odwiedzających kościół, ale jeszcze w 1402 roku miasto zapłaciło 20 grzywien na jego przykrycie. Być może przy pracach tych brał udział Mikołaj Werner, kilka lat wcześniej działający nad zasklepieniem naw kościoła Mariackiego, a w 1402 roku odnotowany w księgach miejskich w związku z należnościami. W tym samym roku mieszczanin Hanko Bartfal uposażył ołtarz główny i altarystę u św. Barbary, a biskup Piotr Wysz zatwierdził fundację. Przy okazji zapisano wówczas, iż budowa sfinansowana została w większości przez królową Jadwigę.
W 1404 roku przy kościele powstało bractwo zwane Literackim, w 1444 roku przemianowane na Kupieckie, a w 1449 roku nazwane bractwem św. Barbary. Przy kościele działało też kolegium mansjonarzy, czyli kapłanów mających w określonym czasie śpiewać oficjum NMP, ufundowane w 1435 roku przez Dietricha Weinricha i powiększane aż do 1519 roku, kiedy to powołano ósmego mansjonarza. W końcu XV wieku obok wejścia do kościoła dobudowano kaplicę zwaną Ogrojec. Prace nad nią zapewne zaczęto około 1488 roku, kiedy to Adam Szwarc, krewny plebana z kościoła Mariackiego, uposażył w „hortus Domini” ołtarz. W 1516 roku biskup Jan Konarski zatwierdził fundację altarysty przy kaplicy, musiała więc najdalej w tym okresie być już w całości ukończona.
W pierwszej połowie XVI wieku zaczęła się budzić polska świadomość narodowa, przy jednoczesnym procesie polonizacji niemieckich rodów mieszczańskich Z tego powodu w 1536 roku podczas obrad sejmu w Krakowie, na prośbę posłów ziemskich i za zgodą senatorów, król Zygmunt I nakazał przeniesienie kazań polskich do dużego kościoła Mariackiego, a niemieckich do mniejszego kościoła św. Barbary. Rajcy niemieckojęzyczni mogli się powoływać jedynie na stary zwyczaj, gdyż usunięcie polskich kazań odbyło się w XV wieku bezprawnie. Byli też w mniejszości, gdyż oprócz rajców polskojęzycznych za zmianą optowała polska szlachta i zwykli mieszczanie.
W 1583 roku kościół św. Barbary został przekazany jezuitom, choć ówczesny legat papieski, jezuita Antoni Possewin nie był zadowolony z tak małej budowli. Po przejęciu kościoła przez zakon wymieniono w nim wyposażenie na renesansowe, pobielono ściany oraz wzniesiono w 1588 roku wieżyczkę na kalenicy dachu. W zmodernizowanym i odnowionym kościele swoje kazania wygłaszał między innymi Piotr Skarga, czołowy polski przedstawiciel kontrreformacji. W 1687 roku kościół został przebudowany przez jezuickiego architekta Stanisława Solskiego, który od wschodniej strony dostawił apsydę, podwyższył wnętrze (przy zachowaniu gotyckiej więźby dachowej) i wykonał nowe sklepienie kolebkowe. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 roku, budowla posiadała różnych właścicieli, aż w 1874 roku zakon odzyskał kościół. Jego wnętrze zostało odnowione w latach 80-tych XIX wieku, natomiast gruntowny remont przeprowadzono w 1913 roku.
Architektura
Kościół św. Barbary na początku XV wieku był orientowaną względem stron świata, pięcioprzęsłową, salową budowlą na planie prostokąta o wymiarach26 x 10,7 metra, przy czym jego trzyprzęsłową część wschodnią stanowiły mury starszej kaplicy z pierwszej połowy XIV wieku. Zarówno starsza kaplica jak i kościół z XV wieku nie posiadały wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Obie te budowle były też bezwieżowe, przykryte nad całością dwuspadowymi dachami szczytowymi. Mury o grubości od 0,8 do 0,9 metra i wysokości 12,5 metra do poziomu gzymsu wzniesione zostały z cegły w wątku gotyckim, natomiast część detali architektonicznych utworzono z kamienia. Przy wschodniej części ściany północnej usytuowana była niewielka, parterowa zakrystia, w XV wieku powiększona do formy aneksu z mieszkalnym piętrem i furtą w przyziemiu.
Od strony zewnętrznej mury kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Charakterystyczne było zwłaszcza umieszczenie pojedynczej przypory na osi fasady zachodniej, pomiędzy dwoma oknami. Być może zastosowano ją z powodu nachylenia terenu, ewentualnie miała związek z zastosowanym sklepieniem lub uskokami muru od strony wewnętrznej. Co ciekawe rozwiązanie z osiową przyporą powtórzono z konstrukcji starszej kaplicy, będącej w zasadzie krótszą wersją kościoła z początku XV wieku, posiadającą tą samą szerokość i wysokość. Różne musiało być oświetlenie, bowiem kaplica w pierwszej połowie XIV wieku nie sąsiadowała jeszcze od południa z zabudowaniami, natomiast kościół XV-wieczny nie posiadał okien południowych z powodu przystawionych na całej długości kamienic mieszczańskich. Wschodnia elewacja posiadała dwa okna, podobnie jak zachodnia.
Akcent horyzontalny elewacji kościoła wprowadzał kamienny cokół oraz gzyms koronujący, o typowym dla gotyku profilu z wklęską i małym wałkiem u dołu. Ponadto tuż pod gzymsem poprowadzono fryz o formie tynku pokrywającego cztery warstwy cegieł, zdobionego maswerkowym ornamentem z motywem czwórliści wpisanych w koła. Gzymsu i fryzu nie zastosowano na fasadzie zachodniej, gdyż postanowiono ze szczytu i muru obwodowego stworzyć jedną płaszczyznę. Na wysokości około 3 metrów poprowadzono z wszystkich stron kamienny gzyms kapnikowy, zapewne załamujący się w każdym przęśle ku górze na około 30 cm.
Wejście do kościoła wiodło od strony zachodniej, a więc zwrócone było w stronę placu rynkowego. Nie usytuowano go na osi z powodu środkowej przypory, ale przesunięto ku północy. Miało formę dwuramiennego (siodłowego) portalu, nad którym zapewne znajdował się ostrołucznie zamknięty, profilowany otwór o tej samej szerokości w podstawie. Pod koniec XV wieku portal ten zwężono przez wycięcie części nadproża oraz usunięto wieńczący go otwór. Kościół średniowieczny posiadał też dwa wejścia północne o ostrołucznych zwieńczeniach.
Wnętrze kościoła w okresie gotyku przykryte było sklepieniem z żebrami o ostrych krawędziach, dwużłobkowymi, typowymi dla krakowskich budowli z końca XIV wieku. Mogły one tworzyć układ sieciowy nad całością korpusu, albo trójdzielny w przęsłach skrajnych i krzyżowy w trzech przęsłach środkowych. Za drugim wariantem przemawiałaby przypora na środku fasady. Natomiast w żadnym etapie średniowiecznego funkcjonowania kaplicy i kościoła sklepienia wraz z całym wnętrzem nie były podzielone na dwie nawy.
Pod koniec XV wieku przed zachodnim wejściem do kościoła wzniesiono kaplicę – przedsionek zwaną Ogrójec. Uformowano ją z dwóch przęseł nakrytych sklepieniem krzyżowo – żebrowym, przystawionych do fragmentu ściany między środkową przyporą a przyporą północną. Na zewnątrz otwarta została trzema ostrołukowymi arkadami o wyjątkowo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, operującej motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Każdy ostrołuk przedłużono nad kluczem do formy kwiatonu, zaś pomiędzy nimi, na osi wielobocznych filarów utworzono sterczyny przełamane niszami baldachimowymi na figury. Wewnątrz kaplica mieściła ołtarz wykonany najprawdopodobniej przez Wita Stwosza lub jego warsztat, składający się z grupy kamiennych figur.
Późnogotycką dobudówkę z przełomu XV i XVI wieku utworzono przy zachodnim przęśle ściany północnej kościoła. Uzyskała ona dwie kondygnacje, z piętrem przeprutym dwoma czworobocznymi, profilowanymi oknami, zamkniętymi kratami wykonanymi z graniastych, żelaznych prętów, łączonych techniką przewlekania we wzór rombowy. Poniżej utworzono kamienny, portal z profilowanym łukiem w tzw. ośli grzbiet. Drugi, nieco skromniejszy portal osadzono we wnętrzu przybudówki. Prawdopodobnie pierwotnie aneks przykryty był stromym, krytym gontem daszkiem pulpitowym.
Stan obecny
Kościół św. Barbary jest jest dziś jednonawową budowlą, która z grubsza zachowała gotycką bryłę, ale została nieco podwyższona, powiększona o nowożytną apsydę po stronie wschodniej i barokowe kaplice od północy, ponad którymi przepruto duże czworoboczne okna. Od południa kościół w całości zastawiony został zabudowaniami konwentu jezuickiego. Wnętrze kościoła uległo barokizacji, lecz znajduje się w nim m.in. gotycka Pieta z XIV wieku, późnogotyckie malowidła i skromne relikty średniowiecznych żeber sklepiennych. Ozdobą kościoła i jego najcenniejszym elementem jest późnogotycka kaplica zachodnia, uważana za klejnot polskiej architektury gotyckiej. Warto także zwrócić uwagę na portal północno – zachodniej przybudówki z przełomu XV i XVI wieku oraz pierwotny portal zachodni z początku XV wieku. Zachowały się fragmenty gotyckich gzymsów, fryz na ścianie północnej, cokół.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Paszenda J., Kościół św. Barbary w Krakowie z domem zakonnym jezuitów, Kraków-Wrocław 1985.