Historia
Kościół św. Andrzeja zbudowany został w ostatniej ćwierci XI wieku, w czasach biskupa krakowskiego Lamberta, prawdopodobnie z fundacji Sieciecha, palatyna księcia Władysława Hermana. Był główną świątynią osady Okół, położonej na terenie południowej części późniejszego Starego Miasta krakowskiego i będącej podgrodziem grodu wawelskiego.
Po upadku i wygnaniu Sieciecha na początku XII wieku, kościół przeszedł pod patronat benedyktyńskiego opactwa w Sieciechowie i około drugiej lub trzeciej ćwierci tamtego stulecia przebudowany został do formy bazyliki. W 1229 roku otoczono go obwarowaniami drewniano – ziemnymi z inicjatywy księcia Konrada Mazowieckiego. Według kronikarza Jana Długosza broniła się w nim ludność Okołu przed Mongołami w 1241 roku, a dwa lata później Konrad Mazowiecki podczas walk o tron krakowski miał ponownie ufortyfikować kościół, otaczając go fosą i wałem. Walory obronne świątyni przydały się również w 1260 roku podczas jeszcze jednego najazdu mongolskiego, lecz tym razem kościół uległ częściowemu zniszczeniu.
W 1320 roku odbudowany kościół otrzymały klaryski z obronnego Grodziska koło Skały, dla których wzniesiono wówczas w pobliżu zabudowania klasztorne z fundacji króla Władysława Łokietka. Przekazanie kościoła odbyło się za zgodą kasztelana Nawoja z Morawicy, przodka rodów Tęczyńskich, Rabsztyńskich i Ossolińskich, na mocy aktu biskupa Nankera, który w zamian nadał benedyktynom, pozostający pod patronatem księcia, kościół św. Idziego.
W późniejszych wiekach kościół kilkakrotnie padał ofiarą pożarów, zawsze był jednak odbudowywany bez poważniejszych zmian w wyglądzie zewnętrznym. W 1630 roku przebito trzy nowożytne okna i założono nowe hełmy na wieże, w 1642 roku ufundowano kaplicę pomiędzy kościołem a skrzydłem zachodnim klasztoru, w 1693 roku kruchtę i nowy portal, a na początku XVIII wieku niestety dokonano gruntownej barokizacji wnętrza. W 1879 roku usunięte zostały nowożytne tynki z elewacji kościoła.
Architektura
Zewnętrzne mury najstarszych partii kościoła św. Andrzeja wzniesione zostały przy zastosowaniu dwubarwnego materiału: bloków piaskowca i kostki wapiennej, ułożonych na przemian pasami. Dopiero górne partie, powstałe prawdopodobnie po XII-wiecznej przebudowie, utworzone zostały z jednolitego wapienia. Pierwotnie w XI wieku kościół był prostą, masywną budowlą na planie prostokąta z prezbiterium po stronie wschodniej i być może z jedną wieżą w części południowo – zachodniej o bardzo grubych murach w przyziemiu dochodzących do 2 metrów szerokości. Nie można też wykluczyć początkowo świeckiego, a w szczególności obronnego przeznaczenia części nawowej (19,5 x 21 metra), z kaplicą w miejscu późniejszego prezbiterium. W takim wypadku na parterze kościoła/palatium o wysokości około 5 metrów mogły znajdować się komory gospodarcze i pomieszczenia dla służby, a komnaty mieszkalne na piętrze o wysokości około 7 metrów, oświetlane od północy i południa hipotetycznymi biforiami skierowanymi między innymi na wzgórze wawelskie. Byłaby to najważniejsza budowla usytuowana na gródku lub na terenie wczesnoromańskiego dworu wchodzącego w skład osady Okół.
Romański kościół św. Andrzeja od drugiej lub trzeciej ćwierci XII wieku posiadał formę bazyliki o charakterze obronnym, składającej się z dwuwieżowej fasady zachodniej, krótkiego, jednoprzęsłowego, trójnawowego korpusu, transeptu o szerokości równej z korpusem nawowym, z dostawionymi od wschodu dwoma małymi apsydami oraz jednoprzęsłowego prezbiterium zamkniętego apsydą. O obronnym charakterze świadczyła grubość murów wynosząca 1,4-1,5 metra (w nawie, mury prezbiterium były nieco cieńsze, posiadały około 1,2 metra grubości) oraz brak dolnych okien, zamiast których umieszczono wąskie otwory szczelinowe. Fasada zachodnia zwieńczona została dwoma, u podstawy czworobocznymi, wyżej ośmiobocznymi, wieżami z biforiami i z jednym triforium na osi, ponad którym pierwotnie znajdował się trójkątny szczyt. Ich wysokość pierwotnie wynosiła prawie 25 metrów (przy wysokości korpusu 12,5 metra). Wewnątrz wieży północnej umieszczono klatkę schodową, natomiast przyziemie południowej przykryto kolebką. Oba wnętrza nie były połączone z nawami bocznymi, otwierały się natomiast na przestrzeń międzywieżową. Na piętrze tej ostatniej znajdowała się empora, a wyżej pomieszczenie oświetlane wspomnianym triforium. Na wysokości empory zastosowano pilastry na ścianach, odpowiadające krzyżowym filarom międzynawowym, półfilarom ściany prezbiterium i filarom na emporze. Opierały się one na odsadzce powstałej po zmianie grubości murów zewnętrznych z 1,4 na 1,2 metra. Elewacje zewnętrzne kościoła ozdobił fryz arkadowy, jeden z najstarszych na terenie Polski. Cała budowla miała być otoczona ziemnym wałem i dookolnym przekopem.
Kościół romański po przebudowie z XII wieku stał się znakomitym przykładem zjawiska redukcji, polegającej na zachowaniu wszystkich istotnych elementów architektonicznych, przy zmniejszeniu skali i długości korpusu nawowego. W kościele św. Andrzeja nawy otrzymały jedynie po jednym przęśle, w więc absolutne minimum, podobnie bardzo krótki uformowano transept, nie przekraczający szerokości korpusu.
Romańska bryła kościoła w XIV wieku wzbogacona została o przylegającą do prezbiterium od północy kaplicę, lecz jej budowa spowodowała zniszczenie niewielkiej apsydy przy północnym ramieniu transeptu. Kaplica otrzymała dwuprzęsłową formę z jednym przęsłem prostokątnym oraz z trójbocznym zamknięciem po stronie wschodniej. Wewnątrz założono sklepienie krzyżowo – żebrowe w przęśle zachodnim oraz sklepienie krzyżowe z dwoma dodatkowymi żebrami wschodnim w przęśle wschodnim.
Stan obecny
Kościół św. Andrzeja jest dziś jednym z najlepiej zachowanych zabytków romańskich na terenie Krakowa, powiększonym o gotycką kaplicę po stronie północnej, choć na przełomie XVII i XVIII wieku jego wnętrze zostało gruntownie zbarokizowane (wstawione zostały empory i nowożytne sklepienia, wykonano dekorację stiukową i polichromie). Zmian nie uniknął kościół także od zewnątrz. Fragmenty elewacji przemurowano cegłą, powiększono część okien, wieże zwieńczono nowożytnymi hełmami, nie odtworzono także szczytu zachodniego, zastąpionego prostym zwieńczeniem ponad triforium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Pawlicki B.M., Ze studiów nad reliktami domniemanego palatium Sieciecha w Krakowie, „Czasopismo techniczne”, zeszyt 23, rok 108, Kraków 2011.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.