Historia
Pierwotny, romański kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowany został na początku XIII wieku, lub najpóźniej w latach 20-tych XIII stulecia z fundacji biskupa Iwona Odrowąża. W 1224 roku w źródłach pisanych wspomniany został jego pleban Stefan, a w 1248 roku niejaki Piotr. Kościół był już wówczas świątynią parafialną, gdyż nieco wcześniej pełniący tą funkcję kościół św. Trójcy oddano dominikanom. Najpewniej romański kościół został zniszczony lub uszkodzony w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku, kolejne spustoszenia mogły go także dotknąć w trakcie następnych najazdów tatarskich z 1259 i 1287 roku.
Budowę gotyckiego kościoła Wniebowzięcia NMP rozpoczęto około 1290 roku, a ukończoną dwuwieżową halę konsekrowano około roku 1320. Potwierdził to o rok późniejszy dokument patriarchy aleksandryjskiego Idziego, który udzielił odpustu wszystkim tym, którzy w rocznicę konsekracji odwiedzą kościół i pozostawią w nim ofiarę. Prace wykończeniowe były jednak kontynuowane aż do końca lat 30-tych XIV wieku. Prawdopodobnie z końcem budowy wiązać można nadanie w 1238 roku proboszczowi kościoła Mariackiego tytułu archiprezbitera, co było zaszczytnym wyróżnieniem i podnosiło jego rangę.
W latach 1355-1365, dzięki fundacji bogatego mieszczanina i zaufanego dworzanina króla Kazimierza Wielkiego, Mikołaja Wierzynka, wzniesiono wydłużone prezbiterium. Następnie w wyniku przebudowy z końca XIV wieku kościół Mariacki z halowego został przekształcony w bazylikowy. Wiadomo, iż w 1392 roku położono nową posadzkę, w 1393 sprowadzono ołów na pokrycie dachu, a w 1394 kamieniarz Henryk otrzymał zapłatę za wyburzenie części starych murów. W tym samym roku przygotowano również materiały budowlane pod nowe sklepienia. Nawę główną zasklepił w 1397 roku architekt Mikołaj Werner.
W pierwszych latach XV wieku podwyższono wieżę północną, która w 1478 roku nakryta została przez Macieja Heringha (Heringk) bogato dekorowanym, późnogotyckim hełmem. Nieco wcześniej, w latach 1435 – 1446 do naw bocznych przystawiono kaplice. Należały one do bogatych rodów krakowskich, opiekę nad nimi sprawowały także cechy. Ich budowniczym być może był mistrz Franciszek Wiechoń z którym w 1335 roku zawarto umowę na budowę kaplicy św. Jana Nepomucena (pierwotnie NMP).
W 1442 roku miało miejsce trzęsienie ziemi, które spowodowało runięcie sklepienia prezbiterium, a w konsekwencji zniszczenie też XIV-wiecznego ołtarza głównego. Sklepienie szybko zostało odbudowane przez kamieniarza Czipsera, natomiast nieco dłużej kościół oczekiwać musiał na ołtarz główny. Dopiero po 30 latach rajcy krakowscy postanowili wznieść nowy okazały, godny parafii królewskiego miasta. Mistrza do jego budowy poszukano w Norymberdze z którą krakowian łączyły więzi gospodarcze. Wybrano młodego, obiecującego artystę Wita Stwosza (Veita Stoßa), który w Krakowie zjawił się w 1477 roku. Praca nad dziełem jego życia zajęła mu z przerwami aż 12 lat. Będący jednym z największych osiągnięć artystycznych późnego średniowiecza ołtarz ukończył on w 1489 roku. Za pracę otrzymał pokaźną sumę 2808 florenów, czyli tyle ile wynosił wówczas roczny budżet Krakowa.
Okres renesansu nie przyniósł w architekturze kościoła Mariackiego większych zmian, został on jedynie odnowiony przez Hieronima Powodowskiego w latach 1585-1586, a we wnętrzu przybyło nowe wyposażenie, zwłaszcza tablice epitafijne. Jeszcze w 1592 roku nakryto południową wieżę późnorenesansowym hełmem. Tak jak w średniowieczu świątynia znajdowała się wciąż pod opieką rady miejskiej, odbywały się w niej wszystkie większe uroczystości miejskie, w niej też słuchano prawiących kaznodziei. Początkowo kazania głoszono w języku niemieckim, co było spowodowane przewagą narodowości niemieckiej wśród patrycjatu. Dopiero w 1536 roku zgromadzeni na sejmie posłowie wnieśli do króla Zygmunta I Starego prośbę, aby w kościele Mariackim kazania głoszone były w języku polskim, a liturgię niemieckojęzyczną przeniesiono do pobliskiego kościoła św. Barbary.
W XVII i XVIII wieku przeprowadzono barokizację wnętrza kościoła, między innymi ściany ozdobiono polichromią wykonaną przez Andrzeja Radwańskiego. W latach 1750-1753 do fasady kościoła przystawiono niepasującą barokową kruchtę, zaś pod koniec XVIII wieku usunięto przykościelny cmentarz użytkowany od czasów średniowiecza. W XIX stuleciu przystąpiono natomiast do pierwszej gruntownej renowacji budowli, przeprowadzonej w latach 1889-1891, Dzięki niej usuniętych zostało wiele barokowych naleciałości, nowe polichromie, dobrze współgrające z gotycką architekturą, wykonał Jan Matejko, a witraże Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.
Architektura
Gotycki kościół Wniebowzięcia NMP wzniesiono w północno – wschodniej części krakowskiego rynku, jako budowlę orientowaną względem stron świata na linii wschód – zachód, a przez to usytuowaną pod skosem do placu targowego. Zbudowano go na fundamentach wcześniejszej, romańskiej świątyni, co tłumaczy jego niesymetryczną orientację, gdyż pierwszy kościół powstał jeszcze przed lokacją miasta. Była to budowla trójnawowa o 42 metrach długości i 24 metrach szerokości, z dwiema wieżami zachodnimi zlokalizowanymi na przedłużeniu naw bocznych. Być może romański kościół posiadał transept, natomiast wygląd prezbiterium nie jest znany. W średniowieczu kościół otoczony był cmentarzem, a przy wejściu zachodnim zamontowana była kuna, czyli tzw. obręcz pokutników, którą zakładano dawniej na głowy grzeszników, na takiej wysokości, aby skazany na nią nie mógł ani wyprostować się, ani uklęknąć.
Początkowo gotycki kościół był budowlą halową z dwoma niewysokimi, czworobocznymi wieżami od strony zachodniej. W latach 1355-1365 dobudowano długie, trójprzęsłowe prezbiterium zakończone od wschodu wielobocznie, a w ostatnim dziesięcioleciu XIV wieku kościół z halowego został przekształcony w bazylikowy, poprzez podwyższenie nawy środkowej i wyposażenie jej w okna w celu doświetlenia wnętrza. Od drugiej połowy XIV wieku do pierwszej połowy XV wieku systematycznie podwyższano też wieże. Ceglane mury wznoszono w wątku wendyjskim i gotyckim, urozmaicano elewacje zewnętrzne regularnie rozmieszczonymi otworami maczulcowymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach, a w niektórych miejscach ozdabiano wzorami z wypalanej do czarnego koloru cegły zendrówki. Detale architektoniczne wykonano z ciosów wapiennych i piaskowcowych.
Ostatecznie kościół Mariacki osiągnął formę trójnawowej bazyliki z dwuwieżową fasadą zachodnią, szerokim korpusem nawowym, uzyskanym dzięki nawom bocznym i dobudowanym w latach 1435 – 1446 od północy i południa kaplicom. Pierwotnie jego charakterystycznym elementem były łuki oporowe, rozprowadzające siły rozporowe sklepień, zamontowane ponad dachami naw bocznych i niejako wyrastające z dachów dobudowanych później kaplic (w okresie nowożytnym przykryte zostały wyższymi dachami naw bocznych). Smukłe i strzeliste prezbiterium zakończono od wschodu trójbocznie i zaopatrzono w wąskie okna przeprute pomiędzy wysokimi, uskokowymi przyporami. Od północy przystawiona została do niego w XV wieku zakrystia.
Kościół, a szczególnie jego prezbiterium, otrzymał rozbudowaną dekorację architektoniczną: starannie wykonane obustronnie rozglifione, trójdzielne okna z maswerkami, roślinne fryzy, rzygacze i balustrady na gzymsie prezbiterium, bogato zdobione pinakle na przyporach, czy rzeźbiarskie konsole z przedstawieniami zwierząt i ludzi. Te ostatnie w liczbie 21 ustawiono około 1390 roku przy gzymsie koronującym prezbiterium. W kluczach jedenastu okien znalazło się około 40 postaci, wizerunków zwierząt oraz przedstawień o fantastycznym charakterze, uzupełnionych bogatą dekoracją roślinną. Jeszcze bogatsze dekoracje znalazły się w glifach okien u nasady łuków (zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz). Utworzono tam 44 fryzy złożone z liści, a kamienne laski dzielące okna zwieńczono 22 kapitelami dekorowanymi miniaturowymi liśćmi. Prawdopodobnie kamieniarze pracujący przy prezbiterium kościoła Mariackiego wykształcili się przy budowie chóru kościoła św. Szczepana w Wiedniu (około 1304-1340).
Front bazyliki wyróżniono dwoma wieżami o różnej wysokości. Wyższa, północna, zwana Hejnalicą była w średniowieczu własnością miasta. Ostatecznie otrzymała 81 metrów wysokości. Zbudowana została na planie kwadratu, na wysokości dziewiątej kondygnacji przechodzącego w ośmiobok, przepruty ostrołukowymi wnękami, mieszczącymi dwie kondygnacje okien. Ośmioboczne podwyższenie wymurowano w latach 1400-1408 i zapewne miało związek z wyniesieniem wieży ponad inne budowle w mieście. Na szczycie wieży przebywał strażnik, stąd też rozlegał się hejnał, czyli sygnał o stałym czuwaniu nad bezpieczeństwem miasta. W XIV i XV wieku trąbiony był on dwukrotnie, wyłącznie o świcie i o zachodzie słońca. Wieżę nakrył późnogotycki hełm, będący dziełem mistrza Matiasa Heringkana z 1478 roku. Otrzymał on formę ośmioramiennej gwiazdy z ośmioboczną iglicą otoczoną wieńcem ośmiu wieżyczek. Każda z nich uzyskała dwie przedzielone gzymsem kondygnacje, a wszystkie zwieńczone zostały złotymi kulami. Taki kształt hełmu był zupełnie jednostkowy i trudno znaleźć źródła inspiracji do jego powstania. Przy wieży od strony północnej usytuowano gotycką przybudówkę mieszczącą kamienne, kręcone schody.
Niższa wieża południowa o wysokości 69 metrów przeznaczona była na dzwonnicę kościelną. Wzniesiona na planie kwadratu, otrzymała wyraźny podział kondygnacyjny, zaznaczony na całej wysokości gzymsami i uskokami dzięki którym zwężała się ku górze. Podobnie jak wieża północna, południowa z każdej wolnej strony na dwóch najniższych kondygnacjach miała po jednym oknie, a na trzeciej po dwa okna. Od czwartej kondygnacji w górę udekorowana została z każdej wolnej strony środkowymi oknami, które oflankowano blendami o podobnym, ostrołucznym wykroju. Blendy te w średniowieczu mogły być pokryte malowidłami o maswerkowych motywach. Okna otrzymały głębokie rozglifienia oraz dwudzielne, bogate maswerki.
Wejście do kościoła wiodło bocznymi portalami poprzez kruchty na wysokości trzecich przęseł od zachodu. Zarówno portale do krucht jak i portale z krucht do nawy otrzymały ostrołuczne, profilowane ościeża. Zewnętrzne oflankowano płaskorzeźbionymi pinaklami i ujęto zagiętymi gzymsami kapnikowymi, a ich zewnętrzne archiwolty uformowano w ośle grzbiety z żabkami na krawędziach i kwiatonami na zwieńczeniu. Główne wejście utworzono od zachodu, od strony placu rynkowego, gdzie poprzedzone było gotycką, wieloboczną kruchtą otwartą na zewnątrz ostrołucznymi arkadami.
Wnętrze prezbiterium nakryte zostało sklepieniem gwiaździstym, wykonanym w 1442 roku. Jego żebra zostały spięte kamiennymi zwornikami o kształcie herbów królestwa polskiego (orzeł i Pogoń litewska), Krakowa i biskupa Iwona Odrowąża oraz opuszczone ku posadzce w służkach wiązkowych z kapitelami roślinnymi, przerywanych na wysokości gzymsu podokiennego niszami z baldachimami, gdzie umieszczono sześć kamiennych posągów proroków. Uderzający efekt wytworzyła asymetria okien prezbiterium, bowiem w ścianie południowej i w apsydzie zamknięcia opuszczono je dość nisko, natomiast na ścianie północnej urwano znacznie wyżej. Tam pod odcinającym je gzymsem płaszczyzna ściany została urozmaicona smukłymi, ostrołukowymi wnękami o równej wysokości (po trzy w każdym przęśle), wypełnionymi ślepymi maswerkami o charakterystycznych promienistych układach ze zwielokrotnionymi noskami.
Czteroprzęsłowa nawa główna o wysokości 28 metrów nakryta została sklepieniem krzyżowo-żebrowym, podobnie jak niższe nawy boczne. Żebra nawy głównej opuszczono na służki, u dołu wieloboczne, przechodzące w wiązkowe powyżej nisz baldachimowych nad gzymsem i arkadami międzynawowymi. W nawach bocznych nasady sklepień wtopiono w przypory filarów, a na ścianach obwodowych wsparto na baldachimach nisz figuralnych. Na początku XVI wieku przebudowano wnętrza sześciu kaplic, zakładając w nich nowe sklepienia. Pośród nich wyróżniła się kaplica św. Wawrzyńca (północna, druga od strony zachodniej) z żebrami krzywobierznymi spopularyzowanymi przez znanego z Pragi architekta Benedykta Rieda, oraz zespół późnogotyckich maswerków wypełniających kaplice św. Jana (północna, pierwsza od zachodu), Wawrzyńca i Łazarza (południowa, pierwsza od zachodu).
We wschodniej części prezbiterium umieszczono ołtarz główny, arcydzieło snycerskie z drugiej połowy XV wieku. Otrzymał on wymiary 11 x 13 metrów, składając się z centralnie usytuowanej, obszernej „szafy” opartej na predelli (podstawie ołtarza), dwóch par skrzydeł bocznych oraz ażurowego zwieńczenia. Konstrukcję wykonano w twardym drewnie dębowym, rzeźby zaś w miększym drewnie lipowym. Za podstawę ołtarza przyjęto szerokość całego prezbiterium, by zaś po zamknięciu ruchomych skrzydeł ołtarz nie wydawał się zbyt mały w stosunku do kościoła, dodano drugie skrzydła – stale rozwarte, nieruchome. W predelli umieszczone zostało tzw. Drzewo Jessego przedstawiające rodowód Marii, a ponad nim dekoracyjny fryz roślinny ze zwierzętami. Kompozycja głównego trzonu ołtarza oparta została tematycznie na tzw. Złotej Legendzie przedstawiającej między innymi śmierć Marii. Główną scenę, czyli grupę apostołów otaczających matkę Chrystusa, autor umieścił w głębokiej wnęce szafy. Całość kompozycji została obramiona łukiem na którym znalazły się figurki mieszczan, kupców, rycerzy, żaków i rzemieślników. Olbrzymie, dochodzące do 2,7 metra wysokości postaci sceny centralnej, wyciosano z jednego kloca drewna i nadano im cechy niezwykłego realizmu. Budowa ciała, odtworzenie zmarszczek, ukształtowanie rąk, zaznaczenie mięśni i żył odznaczyły się niespotykaną wówczas znajomością anatomii i wnikliwą spostrzegawczością autora. Wszystkie postacie zostały silnie zindywidualizowane, dlatego przypuszcza się, iż ich modelami byli prawdziwi ludzie z otoczenia Wita Stwosza. Z taką samą precyzją przedstawiono również mniej widoczne drobne postacie, czy figurki zwierząt.
Stan obecny
Kościół Mariacki to jeden z najważniejszych, obok katedry wawelskiej, kościołów Krakowa i jeden z najsłynniejszych polskich zabytków architektury. Choć zachował w większości gotycki charakter to na przestrzeni wieków wprowadzono kilka nowożytnych zmian, takich jak hełm wieży południowej, przekształcona kruchta zachodnia, czy kaplice osadzone między przyporami prezbiterium. Kaplice gotyckiej utraciły średniowieczne szczyty, nie zachował się też szczyt zachodni między wieżami. Wnętrze uległo barokizacji, zaś w trakcie regotyzacji z XIX wieku uproszczono żebra sklepienia prezbiterium, częściowo uzupełniono maswerki w siedmiu oknach wschodniego zamknięcia i w kilku kaplicach, a neogotyckie założono w kilku oknach wież i nad kruchtą południową.
Wewnątrz pośród elementów średniowiecznego wyposażenia znajduje się późnogotycki krucyfiks z około 1520 roku, umieszczony w łuku tęczowym, oryginalne gotyckie witraże osadzone w trzech oknach wschodniej apsydy (wschodniego zamknięcia prezbiterium), składające się ze 120 kwater witrażowych, oraz przede wszystkim ołtarz, a właściwie retabulum wykonane w latach 1477–1489 przez rzeźbiarza Wita Stwosza. Jest to jeden z najwspanialszych przykładów późnośredniowiecznego snycerstwa w Europie. Dodatkowo na poddaszu zachował się specjalny kołowrót dzięki któremu ołtarz był montowany. Niestety zabytek ten jest niedostępny dla turystów. Zwiedzanie pozostałej części kościoła odbywa się codziennie w dni powszechnie od godziny 11.30 do 18.00, a w niedziele i święta od godziny 14.00 do 18.00. Bilety są do nabycia w kasie na przeciwko południowej nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Ludwikowski L., Kościół Mariacki w Krakowie, Warszawa 1982.
Marek M., Cracovia 3d. Rekonstrukcje cyfrowe historycznej zabudowy Krakowa, Kraków 2013.
Rożek M., Kościół Mariacki w Krakowie, Piechowice 1994.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Węcławowicz T., Fazy budowy kościoła Mariackiego. Modele rekonstrukcyjne dla Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, „Krzysztofory” , nr 28, część 2, Kraków 2010.