Historia
Dominikanie przybyli do Krakowa z Bolonii w 1222 roku, sprowadzeni przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża. Osadzono ich przy kościele pod wezwaniem św. Trójcy, który był pierwotną świątynią parafialną Krakowa, odstąpioną mnichom po ich przybyciu do miasta. W 1223 roku dokonano ponownej konsekracji kościoła, już jako klasztornego, a w 1227 biskup Iwon Odrowąż wystawił przywilej nadający mnichom tą budowlę na własność. W 1225 roku pożar stawić miał najstarsze dormitorium klasztoru, zaś w 1241 roku najazd Mongołów zniszczył cały klasztor.
W 1251 roku papież Innocenty IV nadał odpust wszystkim, którzy przyczynią się do odbudowy i rozbudowy kościoła i klasztoru dominikańskiego. Podobny odpust nadała bulla arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba z 1286 roku. Zapewniły one dochody, dzięki którym przystąpiono do wznoszenia nowego, gotyckiego kościoła klasztornego. Zaczęto od budowy prezbiterium, łącząc je od północy z budynkiem klasztornym. Prezbiterium kościoła dominikańskiego w Krakowie powstało jako jeden z najstarszych długich chórów w Europie, uzyskując ostateczną formę około 1248 – 1251 roku. Z pewnością było ukończone w 1289 roku, gdyż wówczas pochowano w nim księcia Leszka Czarnego. Zakończenie budowy korpusu świątyni przeciągnęło się do początku XIV wieku.
Wraz z budową kościoła trwały prace nad zabudowaniami klauzury. Jako pierwszy powstał murowany refektarz, wzniesiony po spaleniu starszego, drewnianego w 1225 roku. Pod koniec lat 30-tych XIII wieku przystąpiono do budowy skrzydła wschodniego, które było jednym z pierwszych budynków ceglanych w Krakowie i jednym z najstarszych w Małopolsce. Po przerwie spowodowanej najazdem mongolskim prace kontynuowano, dzięki czemu już w połowie XIII wieku późnoromańskie krużganki wokół wirydarza tworzyły zamknięty obwód. Kolejne etapy rozbudowy klasztoru z drugiej połowy tamtego stulecia prowadzono w stylistyce wczesnogotyckiej.
Prawdopodobnie w latach 60-tych XIV wieku, a najpóźniej na początku XV stulecia kościół klasztorny przebudowano z halowego na bazylikowy, natomiast w następnych latach XV stulecia podwyższono mury prezbiterium. Po pożarze z 1462 roku wykonano remont sklepienia prezbiterium, zbudowano też nowy szczyt wschodni z fundacji niejakiej Katarzyny Białuszyny. Wraz z przebudową kościoła w okresie gotyckim powiększano zabudowę klasztorną. Jeszcze w 1467 roku nadawany był odpust „pro fabrica et structura conventus” oraz wzmiankowany krakowski murator Clemens. Pod koniec XV wieku prowadzono głównie naprawy. W 1469 roku nadano odpust „ad reperationem ecclesiae ac domus”, w 1482 roku darowizna przeznaczona została „pro reperatione ecclesie”. Ostatni średniowieczny odpust związany z naprawami kościoła miał miejsce w 1501 roku.
Kres świetności klasztoru, a zwłaszcza kościoła klasztornego położył wielki pożar Krakowa w 1850 roku. Wypaliło się całe wnętrze świątyni za wyjątkiem niektórych kaplic, runęło także sklepienie nawy. Pomimo ogromnych zniszczeń dominikanie zdecydowali się na odbudowę kościoła. Zrekonstruowano niemal od nowa filary, a także sklepienia korpusu. Prace zakończono w 1872 roku, dodając jedynie cztery lata później neogotycką kruchtę.
Architektura
Klasztor krakowskich dominikanów usytuowano w południowo – wschodniej części lokacyjnego miasta, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych po stronie wschodniej i podgrodowej osady Okół na południu, w XIV wieku włączonej w obszar obwarowań miasta. Od zachodu narożnik działki dominikanów otwierał się na niewielki plac, zakończony na drugiej stronie kościołem Wszystkich Świętych, natomiast od zachodu i północy sąsiadował z ulicami i zabudową mieszkalną. Południową część terenu klasztornego zajmował kościół od północy sąsiadujący z rozrastającymi się przez całe średniowiecze klauzurą i zabudowaniami gospodarczymi.
Kościół klasztorny św. Trójcy z połowy XIII wieku był trójnawową halą lub pseudohalą, gdyż nawa główna była nieco wyższa od naw bocznych. Wszystkie nawy były tej samej szerokości i posiadały kwadratowe przęsła, wzniesione z cegły układanej w wątku wendyjskim (kamień użyty został jedynie do elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych). Od wschodu kościół kończył się długim, prostokątnym w planie prezbiterium. Zarówno prezbiterium jak i korpus wzmocnione zostały licznymi przyporami, w narożach rozmieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi ściany przepruto regularnym rytmem ostrołucznych, wysokich okien, w prezbiterium rozmieszczonych po dwa na przęsło, a w nawach pojedynczymi. Zwieńczeniem chóru był ceramiczny fryz z motywem lilii, poprowadzony na wysokości 18,5 metra. Nietypowo prezbiterium było wyższe od nawy i posiadało oprócz wschodniego także własny szczyt zachodni (zachował się jego fragment w pachach nawy środkowej).
Kościoły zakonów żebraczych były otwarte dla wszystkich wiernych, toteż pociągnęło to za sobą konieczność ich podzielenia na część dla zakonników i część dla świeckich. Dlatego właśnie zaczęto budować, tak jak u krakowskich dominikanów, długie chóry, czyli wieloprzęsłowe prezbiteria, wyraźnie wydzielone z bryły kościoła i odseparowane przegrodami – lektoriami. Wzdłuż ścian chórów ustawiano natomiast stalle, czyli ławy dla braci zakonnych. Pierwotnie w drugiej połowie XIII wieku prezbiterium kościoła św. Trójcy przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, spływającym na nadwieszane służki, na przemian półośmioboczne i półkoliste. Posadzkę tworzyły ceramiczne płytki. Były one wielobarwne (cynowobrązowe, żółte i zielone), posiadały polewę i wytłaczany ornament geometryczny (plecionka), roślinny (palmeta), a także figuralny (gryf, polowanie na jelenia). Pod wschodnią częścią chóru znajdowała się częściowo zagłębiona w ziemi krypta.
Na skutek przebudowy z drugiej połowy XIV wieku i pierwszej ćwierci XV wieku, kościół św. Trójcy stał się wysmukłą, trójnawową, pięcioprzęsłową bazyliką o wewnętrznej długości korpusu nawowego wynoszącej 37,1 metrów i 23 metrach szerokości, wzniesionego w charakterystycznym dla Krakowa systemie filarowo-przyporowym, z wydłużonym prezbiterium o sześciu przęsłach, zakończonym na wschodzie prostą ścianą, długim wewnątrz na 30,2 metry i szerokim na 9,4 metra. Około połowy XV wieku mury prezbiterium podwyższono, a przez większość XIV i XV wieku do ścian wzdłużnych dostawiano kaplice. Po południowej stronie prezbiterium, na styku z nawą boczną usytuowana została kaplica Zwiastowania Panny Marii, natomiast kolejne powstawały przy korpusie nawowym od północy i południa, gdzie dobudowywano je między przyporami. Zakrystia usytuowana została przy wschodniej części północnej ściany prezbiterium, jako część skrzydła wschodniego klauzury.
Kościół po rozbudowie nadal opięty był uskokowymi przyporami, bowiem podpierano nimi także kaplice. Fasada zachodnia nawy głównej zwieńczona została szczytem schodkowym ze sterczynami, poniżej zaś przepruto wielkie ostrołukowe okno. Wschodnia ściana prezbiterium także zwieńczona została wysokim szczytem schodkowym, rozdzielonym piramidalnie ułożonymi blendami o uskokowych obramieniach i zwieńczonym sterczynami. Poniżej ścianę przepruto dużym, ostrołucznym oknem. Dodatkowe dwudzielne, obustronnie rozglifione okna oświetlały prezbiterium od południa, po dwa na jedno przęsło (wykorzystano w nich starsze maswerki z XIII wieku). Nawę główną i nawy boczne oświetlały pojedyncze okna trójdzielne, przy czym z czasem rolę doświetlenia naw bocznych przejęły szerokie, ostrołuczne, trójdzielne i czterodzielne okna kaplic. Prezbiterium i nawę główną nakryto wspólnym dachem dwuspadowym, nawy boczne także dachami siodłowymi. Główne wejście do kościoła prowadziło poprzez zachodni ostrołukowy, uskokowy portal z około 1400 roku, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej operującej w trzech pasach motywami roślinnymi i zoomorficznymi. Portal udekorowano także rzeźbionym fryzem impostowym, płaskorzeźbionymi przedstawieniami na kapitelach, ażurowym maswerkiem w polu tympanonu.
Wewnątrz nawę główną oddzielono od prezbiterium ostrołukową arkadą tęczy z gzymsami impostowymi na dwóch poziomach. Podział na nawy zapewniły filary na rzucie wydłużonych ośmioboków, osadzone na cokołach, z przyporami od strony naw bocznych i służkami schodzącymi do posadzki od strony nawy głównej. Nawa główna otwarta została do naw bocznych ostrołukowymi arkadami o profilowanych archiwoltach, nad którymi poprowadzono profilowany gzyms oddzielający lekko cofniętą strefę okienną, umieszczoną w profilowanych, ostrołucznych wnękach. Nawa główna przykryta została sklepieniem gwiaździstym, nawy boczne sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, a prezbiterium sklepieniem sieciowym. To ostatnie opuszczono na służki i spięto zwornikami o formach tarcz herbowych. W nawie głównej również zastosowano służki, zaś w nawach bocznych wsporniki.
Zabudowania klasztornej klauzury usytuowano po północnej stronie kościoła. Ich najstarszą, romańską budowlą był refektarz, będący pomieszczeniem o wymiarach 15,9 x 9 metrów, wzniesionym z nieregularnych ciosów wapienia (tzw. dziki kamień) i ciosów piaskowca w narożach. Posiadał on dwie kondygnacje: dwunawowe pomieszczenie piwniczne na planie prostokąta pełniące rolę cellarium oraz górną kondygnację gdzie jadano. Cellarium na dwie części dzieliły trzy masywne, czworoboczne filary, podtrzymujące sklepienia krzyżowe wsparte na ceglanych gurtach i przyściennych, kamiennych wspornikach. Pierwotna wysokość dolnego pomieszczenia nie przekraczała 2,3 metra, wielkość w planie 5 x 15 metrów, zaś grubość murów wynosiła około 1,4 metra. Oświetlane było małymi, półkolistymi i prostokątnymi oknami w ścianach północnej, południowej i wschodniej. Początkowo dostęp możliwy był jedynie przez sklepiony kolebkowo korytarz ze schodami po stronie zachodniej. Sala na piętrze, pierwotnie wysoka na 4 metry, z murami grubość około 1 metra i przykryta drewnianym stropem, została w XV wieku zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym i pokryta ściennymi polichromiami. Od strony wschodniej dostęp światła pierwotnie zapewniała jej triada półkoliście zamkniętych okien z okulusem pośrodku, a dodatkowe trzy okna romańskie przeprute były w ścianie południowej. Tam też, w pobliżu zachodniego narożnika umieszczono portal wejściowy: trójuskokowy, zamknięty półkoliście, z rzeźbionym motywem roślinnej plecionki w środkowej części archiwolty. Dłuższą ścianą refektarz przystawiono do wirydarza na południu, którego krzyżowo-żebrowe sklepienia krużganków powstały w XIV wieku na miejscu starszych krużganków romańskich.
Skrzydło wschodnie w drugiej połowie XIII wieku było budynkiem o wymiarach 11 x 44 metry, z narożnikami wzmocnionymi przyporami i wysuniętym na wschód poza lico ścian wzdłużnych kapitularzem. Nietypowo skrzydło zostało usytuowane skośnie w stosunku do kościoła, co wskazywałoby na jego wcześniejszą metrykę. Posiadało dwie kondygnacje. W przyziemiu mieściło od południa zakrystię, salę o szerokości 6 metrów, wspomniany kapitularz, pomieszczenie o szerokości 4,5 metra, korytarz prowadzący z krużganka do klasztornych ogrodów, oraz dwa podobne do siebie pomieszczenia o szerokości 5 metrów. Na piętrze mogły się znajdować cele dormitorium.
Silnie wysunięty przed elewację klasztoru kapitularz pierwotnie był krótki, trójprzęsłowy (7,5 x 4,5 metra) i zamknięty prostą ścianą na wysokości ukośnych przypór. Zwrócony został ku krużgankom fasadą, w której umieszczono portal wejściowy, flankowany przez dwie pary bliźniaczych, lancetowatych okien. W kompozycji architektonicznej ściany czołowej wczesnogotyckiego kapitularza zapewne inspirowano się formą starszej późnoromańskiej sali kapitulnej z półkolistym portalem i dwoma dwudzielnymi przeźroczami po jego bokach. Wschodnia część kapitularza po przedłużeniu w XIV wieku zamknięta została pięciobocznie, a całość nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz sześciodzielnym.
Z okresem wczesnogotyckim wiązał się budynek o planie zbliżonym do kwadratu o boku 10,5 metra, usytuowany na północ od wschodniego skrzydła klasztoru. Miał on dwie kondygnacje, przy czym dolna była częściowo zagłębioną w ziemi piwnicą, sklepioną krzyżowo na środkowym filarze. Wysoka na 7 metrów część parterowa oświetlana była ostrołukowymi oknami i prawdopodobnie także sklepiona na pojedynczym filarze. W budynku tym być może mieściła się najstarsza libraria, powiązana ze znajdującym się obok studium teologicznym lub zimowy refektarz (odkryto relikty kominka).
U schyłku średniowiecza zabudowania klasztorne krakowskich dominikanów skupione zostały wokół aż trzech wirydarzy: największego i najstarszego południowego, najmniejszego który został usytuowany centralnie, oraz trzeciego, najmłodszego, umieszczonego w części północnej konwentu. Wszystkie trzy wirydarze połączyło długie na przeszło 90 metrów skrzydło wschodnie, biegnące nieco ukośnie z północnego – wschodu na południowy – zachód.
Krużganek wokół pierwszego, trapezoidalnego wirydarza charakteryzował się ramionami o różnej szerokości. Został sklepiony krzyżowo z żebrami spiętymi kolistymi zwornikami i opuszczonymi na ostrosłupowe, profilowane lub maswerkowe wsporniki, a także wyjątkowo dwie konsole rzeźbione na kształt ptaka o ludzkiej głowie i z dekoracją roślinną. Duże, ostrołuczne okna wirydarza obustronnie rozglifiono. Przy północnej części skrzydła wschodniego, na przedłużeniu wschodniego ramienia krużganka pierwszego wirydarza, umieszczona została późnogotycka, silnie wydłużona, dwunawowa, czteroprzęsłowa sień. Zwieńczono ją sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na gurtach i trzech ośmiobocznych filarach. W jej narożniku południowo – zachodnim usytuowano dwubiegowe schody prowadzące na górny wielki korytarz, zejście do piwnicy pod refektarzem i portal prowadzący do refektarza.
Od wschodu do gotyckiej sieni przystawiono trzy pomieszczenia o metryce sięgającej jeszcze XIII i XIV wieku. Pierwotnie znajdował się tam piętrowy, niepodpiwniczony budynek z cegły, opięty lizenami, wzniesiony na rzucie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 21 x 10,8 metrów. Jego przyziemie podzielone było na dwa pomieszczenia: większe północne i mniejsze południowe (istniejące do dziś i nazywane skarbcem). Wkrótce większą salę podzielono na dwa kolejne pomieszczenia. Wszystkie one były od początku sklepione, a główne wejście znajdowało się w środkowej części elewacji zachodniej. Budynek oświetlały romańskie biforia o prostokątnych ościeżach i półkolistym zwieńczeniu. Piętro dostępne było schodami ukrytymi w grubości zachodniego muru. Nie ma pewności jaką funkcję pełnił budynek, być może mieściło się w nim prowincjonalne studium teologiczne.
Krużganek trzeciego wirydarza w zachodniej części północnego ramienia zwieńczony został sklepieniem sieciowym, a w pozostałej części sklepieniem krzyżowym. Przy wschodnim i północnym ramieniu krużganka wzniesiono w XV wieku zabudowania o jedno i dwutraktowym układzie pomieszczeń. Wydłużony, prostokątny w planie budynek sięgał także połowy zachodniego ramienia trzeciego wirydarza, łącząc się na południu z narożnikiem refektarza i XIII-wiecznym pomieszczeniem przebudowanym w XV wieku.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury obwodowe XIII-wiecznego kościoła, podwyższanego w XIV i XV wieku. W jego dwóch południowych oknach prezbiterium widoczne są pierwotne maswerki, wstawione ponownie po podwyższeniu ścian w XV wieku, jednak duża część detalu architektonicznego uległa zniszczeniu w trakcie pożaru z XIX wieku. W trakcie odbudowy fasadę przysłonięto niestety neogotycką kruchtą, odbudowano także szczyt zachodni i sklepienia w korpusie, które osadzono na całkiem nowych filarach. Część kaplic bocznych została przebudowana w XVII wieku w stylistyce barokowej. Więcej szczęścia miały zabudowania klasztorne, w których podziwiać można liczne elementy romańskie i gotyckie. Najstarszą zachowaną częścią klauzury jest romański refektarz, cennym pomieszczeniem jest również gotycki kapitularz, czy późnogotycka sień.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Bojęś-Białasik A., Niemiec D., Klasztorne fundacje biskupa Iwona Odrowąża w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych klasztoru Dominikanów w Krakowie i opactwa Cystersów w Mogile [w:] Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, t. 1, red. M. Walczak, Kraków 2016.
Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Szyma M., Kościół i klasztor Dominikanów w Krakowie. Architektura zespołu klasztornego do lat dwudziestych XIV wieku, Kraków 2004.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.