Historia
Pierwsza katedra na wzgórzu wawelskim zbudowana została po roku 1000, za panowania króla Bolesława Chrobrego, w związku z utworzeniem biskupstwa na zjeździe gnieźnieńskim. Była to przedromańska, trójnawowa bazylika poświęcona św. Wacławowi. Pod koniec XI wieku z inicjatywy księcia Władysława Hermana rozpoczęto jej przebudowę. Rozebrano znaczną część lub nawet całość budowli, a uzyskany materiał wykorzystano do wzniesienia nowego, romańskiego już kościoła św. Wacława, tzw. katedry „Hermanowskej”. Jej konsekracja odbyła się w 1142 roku. W XIII wieku dobudowano do niej od północy kaplicę św. Mikołaja i od południa kaplicę św. Piotra i Pawła. W 1230 i 1305 roku katedra Hermanowska spłonęła.
Odbudowę katedry w stylu gotyckim, zaczął w czasach panowania Władysława Łokietka biskup Nankier. Po roku 1320 wzniesiono dolne partie ścian prezbiterium i niektóre kaplice, ale górne fragmenty murów i sklepienia były z nieznanych przyczyn dziełem innego warsztatu, sprowadzonego z inicjatywy biskupa Grota, po jego powrocie z Awinionu w 1327 roku. Robotnicy ci znali tradycję budowlaną cystersko – burgundzką, wzory warsztatowe katedry strasburskiej oraz systemy konstrukcyjne kościołów z kaplicami bocznymi pomiędzy przyporami (Sedlec, Salem). Warsztat ten, wykorzystując różnorodne wpływy odległych nieraz budowli, ukończył prezbiterium do 1333 roku, a w 1346 roku zostało ono wyświęcone. Budowę korpusu nawowego rozpoczęto podobnie, od sprowadzenia nowego warsztatu po powrocie biskupa Bodzanty z Awinionu w 1348 roku i ukończono go do około 1359, w tymże bowiem roku biskup zwolnił kler diecezjalny od kolekty na rzecz budowy. W 1364 roku w obecności króla Kazimierza Wielkiego, arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki uroczyście konsekrował całą katedrę.
Na początku XVI wieku wzniesiono renesansową kaplicę Zygmuntowską, która była wzorem dla nowych kaplic powstających w miejscu wcześniejszych gotyckich. W latach 1655–1657 i ponownie w 1702 roku wojska szwedzkie zniszczyły kościół i nagromadzone w nim zabytki. XVIII-wieczne reperacje i przebudowy prowadzone były już w stylu barokowym. Także w XIX wieku katedra była wielokrotnie przerabiana w różnych partiach. Gruntownej restauracji dokonano ze składek społecznych w latach 1895–1910.
Architektura
Zespół katedralny usytuowano w północnej części wzgórza wawelskiego, blisko obwałowań grodowych. W okresie przedromańskim otrzymał on formę monumentalnej budowli bazylikowej o znacznej długości dochodzącej do 45 metrów, a szerokości około 21 metrów. Kościół przedromański posiadał transept, prawdopodobnie z dwoma małymi apsydami od wschodu oraz trzecią apsydę zamykającą na wschodzie przęsło prezbiterialne. Wzniesiono go z płaskich wapiennych kamieni, układanych w poziome warstwy techniką opus incertum, a więc z ociosanych tylko z jednej strony, ułożonych w nieregularny wzór kamieni.
Romańska katedra Hermana była budowlą murowaną z wapienia i piaskowca, w warstwie naziemnej przy wykorzystaniu techniki opus emplectum, z licem ścian wykonanym od zewnątrz i wewnątrz z wapiennej kostki układanej w staranne warstwy, a wewnątrz z kamieniem łamanym wiązanym zaprawą wapienną, przy czym narożniki wzmocniono dużymi ciosami z piaskowca. Była to trójnawowa bazylika o wymiarach około 57 x 22 metry, zamknięta od wschodu i zachodu dwiema dużymi apsydami. Od strony zachodniej fasady znajdowały się dwie masywne czworoboczne wieże, wybudowano tam także okazałe atrium o długości około 21,5 metra i szerokości 26-30 metrów. Jego mury przedzielone były lizenami i zwieńczone arkadowym fryzem, a wysokość umieszczonej wewnątrz galerii wynosiła około 7-8 metrów. Rozbudowana forma partii zachodniej skłaniałaby do uznania tej części za główny chór katedry, ważniejszy od wschodniego chóru trójapsydowego, gdzie mieściła się wspomniana duża apsyda na zakończeniu nawy głównej i dwie mniejsze przy nawach bocznych. Północno – wschodnia apsyda zamykała wyodrębnioną kaplicę, szerszą od nawy bocznej, natomiast do wschodniego zakończenia nawy południowej przylegała cylindryczna lub wieloboczna wieżyczka z klatką schodową prowadzącą na emporę boczną.
Główne wejście do kościoła znajdowało się pośrodku ściany południowej. Wewnątrz katedra posiadała dwie krypty: większą, zachodnią św. Leonarda i mniejszą o nieznanym wezwaniu, pod chórem wschodnim. Krypta św. Leonarda otrzymała wymiary 10 x 15 metrów i halową formę zakończoną apsydą o średnicy 8 metrów. Podzielona została na trzy nawy ośmioma parami kolumn, z których para zachodnia otrzymała nieco większą średnicę. Najpewniej kolumny te podtrzymywały ołtarz znajdujący się na górnym poziomie. Krypta św. Leonarda flankowana była przez dwa dwuprzęsłowe przedsionki położone na przedłużeniu naw bocznych, przy czym na ich górną kondygnację dostęp zapewniały empory boczne. Centralna część chóru wschodniego także była wyniesiona ponad poziom posadzki, mieszcząc poniżej trójnawową i czterofilarową kryptę, połączoną przejściem z kryptą pod kaplicą przy nawie północnej. Katedra romańska czerpała ze wzorców wykreowanych na potrzeby monumentalnych budowli cesarskich z terenów Nadrenii, jednak przetworzonych zgodnie z lokalnymi potrzebami.
Gotycka przebudowa katedry utworzyła trójnawową i trójprzęsłową bazylikę z transeptem, prezbiterium i ambitem oraz wieńcem kaplic wokół korpusu. Prezbiterium kościoła otrzymało formę prostokątną oraz otoczone je obejściem, którego sklepienie początkowo znajdowało się na tej samej wysokości, co sklepienie naw bocznych w korpusie. Świątynia zachowała dwie wieże, lecz zostały one między XIV a XV wiekiem przebudowane z wykorzystaniem romańskiego przyziemia (w wieży Srebrnych Dzwonów część romańską zachowano aż do 12 metrów). W XV wieku katedra uzyskała trzecią wieżę poprzez przebudowanie wieży obronnej wchodzącej w skład obwarowań Wawelu. Wieża ta, zwana Zygmuntowską, w XVI wieku została podwyższona i przekształcona w dzwonnicę. Jednym z ostatnich średniowiecznych elementów dostawionych do katedry był skarbiec po stronie północnej, którego budowę rozpoczęto w 1480 roku. Otrzymał on jednoprzestrzenny układ i bogatą dekorację rzeźbiarską.
Kościół w średniowieczu stopniowo obudowywany był prywatnymi kaplicami, fundowanymi przez biskupów i bogate rody możnowładcze. Przy ambicie od północy ku wschodowi były to czworoboczne kaplice św. Mateusza i Macieja, św. Wawrzyńca, św. Kosmy i Damiana. Przy dwóch wschodnich przęsłach umieszczona została kaplica św. Małgorzaty, od XIV wieku funkcjonująca jako zakrystia, zamknięta od wschodu wielobocznie, ale w drugiej połowie XV wieku przedłużona ku wschodowi przęsłem czworobocznym. Na osi obejścia znajdowała się kaplica Mariacka – czworoboczna, z węższą częścią ołtarzową. Po jej stronie północnej znajdowała się kaplica św. Katarzyny, a od południa kaplica św. Tomasza. Obie boczne kaplice utworzono jednoprzęsłowe i zamknięto wielobocznie. Od południa przy dwóch wschodnich przęsłach obejścia umieszczona została kaplica św. Jana Ewangelisty z wielobocznym zamknięciem, dalej ku zachodowi kaplica św. Jana Chrzciciela, Poczęcia Panny Marii, Wniebowzięcia NMP. Przy korpusie nawowym od północy funkcjonowała kaplica św. Mikołaja i kaplica Młodzianków z emporą oraz kapitularz w przyziemiu wieży Zegarowej. Od południa znajdowały się kaplice św. Piotra i Pawła, św. Szczepana i Oczyszczenia Panny Marii. W części zachodniej katedry umieszczono dwie wspaniałe trójprzęsłowe kaplice: Świętej Trójcy i Świętego Krzyża, pełniące funkcje mauzoleów dla króla Kazimierza Jagiellończyka i królowej Zofii Holszańskiej. Wnętrze kaplicy św. Krzyża pokryto w XV wieku malowidłami ruskich artystów.
Zasadnicza dwufazowość budowy gotyckiej katedry (wpierw prezbiterium, następnie korpus nawowy), a także konieczność dostosowywania jej do romańskich pozostałości, spowodowały widoczne nieregularności w kształcie transeptu i niejednolitej szerokości naw bocznych. Kolejnym charakterystycznym rozwiązaniem gotyckiej katedry krakowskiej było zastosowanie filarowo – przyporowego systemu konstrukcyjnego oraz skontrastowanie w prezbiterium czterodzielnych sklepień krzyżowo – żebrowych z efektownym sklepieniem trójdzielnym, dziesięciopolowym, założonym we wschodniej części. Utworzyło ono niejako baldachim ponad ołtarzem, rekompensując brak wielobocznego zamknięcia apsydy.
Elewacje zewnętrzne nawy głównej obłożone zostały kamienną okładziną z dokładnie obrobionych ciosów i opięte przyporami. Nawę zwieńczono też fryzem trójlistnych arkadek oraz gzymsem. W fasadzie zachodniej umieszczono główny portal wejściowy nad którym osadzono tarczę herbową Poraj biskupa Bodzenty, a na polu szczytu posąg św. Stanisława osadzony na konsoli pod baldachimem. Ciosową okładziną obłożono również dwie kaplice przy fasadzie, bogato zdobione laskowaniem i maswerkami oraz od północy narożnymi pinaklami. Prezbiterium opięto przyporami, zapewne także łukami oporowymi ponad dachami obejścia. Elewacje zwieńczono fryzem trójlistnych arkadek, gzymsem i balustradą z kamienną rynną z rzygaczami o zoomofricznych formach. Szczyty wschodni i transeptu rozczłonkowano pięcioma ostrołucznymi blendami, zwieńczono żabkami i kwiatonami. Oświetlenie katedry zapewniały obustronnie rozglifione, wypełnione maswerkami okna, trójdzielne w korpusie nawowym i prezbiterium, wielodzielne w ścianach szczytowych transeptu. W nawie głównej na osi światło słoneczne wprowadzał dwunastoboczny okulus obramiony bogatą dekoracją roślinną oraz wypełniony maswerkową rozetą. W szczycie przebito dużo prostsze dwa otwory zamknięte dwuspadowo, przedzielone rozwidloną laską oraz jeden otwór romboidalny, czterodzielny.
Wewnątrz głównych części katedry wybudowano przede wszystkim sklepienia krzyżowo – żebrowe, jedynie w kaplicy Mariackiej i we wspomnianym już ostatnim przęśle prezbiterium trójdzielne (uważane za pierwsze tego rodzaju sklepienia na ziemiach polskich). Ponadto nad dwoma zachodnimi przęsłami nawy północnej założono sklepienia sieciowe. Podział na nawy zapewniły filary na rzutach wydłużonych ośmioboków, od strony naw bocznych i obejścia wyposażone w przypory łączone arkadami (system filarowo – przyporowy). Arkady międzynawowe utworzono ostrołuczne, profilowane. Wysokimi, profilowanymi arkadami wydzielony został też transept.
Elewacje wnętrza prezbiterium otrzymały formę dwukondygnacyjną o niskich, profilowanych arkadach i wysokiej kondygnacji górnej. Gzyms nadarkadowy skrzyżowano w niej w jednej płaszczyźnie z wydatnymi służkami spiętymi w wiązki, przy czym służki te nadwieszono na wspornikach. Wnęki okien górnej kondygnacji podciągnięto od gzymsu aż po klucze łuków sklepiennych oraz przeszklono jedynie w górnej części, od połowy wysokości. Po obu stronach ujęto je również wysokimi ostrołukowymi płycinami ze ślepymi maswerkami. Charakterystyczne podziały elewacji prezbiterium powtórzono w transepcie i w nawie głównej, gdzie wiązki służek wzniesiono wzdłuż filarów już od posadzki, z przerwą ponad gzymsem nad arkadami na nisze baldachimowe. W nawach bocznych żebra wtopiono w przypory filarów, natomiast przy murach obwodowych osadzono na profilowanych wspornikach. W ambicie sklepienia podwieszono na wspornikach maswerkowych i płaskorzeźbionych.
Przy narożniku północno – wschodnim, przy kaplicy św. Małgorzaty, w XV wieku usytuowano budynek skarbca katedralnego, powstały na miejscu starszej zakrystii. Była to budowla dwukondygnacyjna, na obu poziomach zwieńczona sklepieniami, w latach 1481-1500 oblicowana na zewnątrz kamienną okładziną. Komunikację pionową zapewniały w niej umieszczone w grubości muru zachodniego klatki schodowe. Pierwsza prowadziła między innymi do wykusza latrynowego wypełniającego narożnik pomiędzy skarbcem a wieżą Zygmuntowską, a pod nią znajdowała się podłużna komora poprzedzona kwadratowym przedsionkiem. Druga klatka schodowa kręconymi schodami prowadziła do długiego i wąskiego pomieszczenia zajmującego całą długość ściany zachodniej. Pełniło ono funkcję ganku wiodącego do otworu strzelniczego w szczytowej partii wykusza.
Jednym z najważniejszych elementów wyposażenia gotyckiej katedry była przegroda chórowa (lektorium), wzniesiona zapewne w XIV wieku. Prawdopodobnie zajmowała ona całą szerokość kościoła, oddzielając korpus nawowy od prezbiterium z obejściem. Mogła być ona przesklepiona z żebrami opartymi na zachowanych wspornikach umieszczonych w ościeżach ostrołukowych arkad łączących ramiona transeptu z ambitem. Kolejnym ciekawym elementem były nisze baldachimowe w nawie i chórze. Dzieliły się one na dwie grupy: baldachimy na granicy pierwszego i drugiego przęsła otrzymały wimpergi zwieńczone kwiatonami oraz wystającymi z nich pinaklami, natomiast baldachimy pomiędzy drugim i trzecim przęsłem składały się z wimperg wypełnionych bogatymi maswerkami, a kwiatony oraz żabki były w nich drobniejsze niż w części zachodniej. Różnice te być może wynikały ze zmiany warsztatu budowlanego.
Stan obecny
Katedra św. Stanisława i Wacława na Wawelu zajmuje wyjątkową pozycję w dziejach Polski i w świadomości Narodu Polskiego. Była miejscem koronacji królów Polski oraz pochówków władców, wodzów, przywódców i wieszczów narodowych. Skarbiec katedralny mieści wiele zabytkowych przyborów liturgicznych, regaliów, klejnotów i pamiątek historycznych. Jest od stuleci miejscem kultu św. Stanisława, który w nierozerwalny sposób wiąże się z ideą zjednoczonego i niepodległego Państwa Polskiego, aktualną zarówno w dobie rozbicia dzielnicowego, w okresie zaborów i w czasie rządów komunistycznych.
Pomimo wielokrotnych przebudów jej średniowieczne, szczególnie gotyckie, ale także i romańskie elementy są łatwo dostrzegalne. Te ostatnie to krypta św. Leonarda, dolna część wieży Srebrnych Dzwonów, oraz najniższa część wieży Zegarowej. Spośród elementów gotyckich od zewnątrz zachowały się: szczyt wschodni, relikty gzymsu prezbiterium z rzygaczami i balustradą, częściowo rekonstruowane elewacje szczytowe transeptu i elewacja zachodnia kościoła z wieloboczną rozetą. Do wnętrza katedry wiodą zachowane do dziś drzwi Kazimierza Wielkiego z XIV wieku, ponadto w katedrze zobaczyć można m.in. nagrobki Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego z XIV wieku, oraz nagrobki królów Kazimierza Jagiellończyka i Władysława Jagiełły z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Czyżewski J., Walczak M., Z badań nad gotycką katedrą w Krakowie, „Studia Waweliana”, tom VIII, Kraków 1999.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Pianowski Z., Który Bolesław? – Problem początku architektury monumentalnej w Małopolsce [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Węcławowicz T., Gotyckie bazyliki Krakowa, Kraków 1993.