Historia
Murowany zamek wzniesiony został na miejscy grodu przez książąt głogowskich na przełomie XIII i XIV wieku. Prawdopodobnie przekształcanie grodu w murowaną warownię trwało równolegle z pracami przy obwarowaniach miejskich i był to proces długi, mogący trwać nawet kilkadziesiąt lat. Po raz pierwszy zamek wymieniany został w dokumencie z 1311 roku, natomiast o kaplicy zamkowej wspomniano w 1409 roku w dokumencie wystawionym przez księżnę Katarzynę, wdowę po Henryku VIII.
Około połowy XIV wieku i ponownie na przełomie XIV i XV wieku nastąpiła rozbudowa zamku, związana z przeniesieniem do Kożuchowa głównej siedziby książąt głogowskich. Prace modernizacyjne związane z upowszechnianiem broni palnej prowadzono również około trzeciej ćwierci XV wieku. Po przejściu do korony czeskiej warownia była dzierżawiona. W latach 1491-1506 znajdowała się jako lenno w rękach Jana Olbrachta i kolejnych władców polskich.
Czasy nowożytne przyniosły renesansową rozbudowę zamku w latach 70-tych XVI wieku, ale i następnie jego stopniowy upadek. W trakcie wojny trzydziestoletniej w pierwszej połowie XVII stulecia był kilkukrotnie zajmowany przez walczące wojska. Po zakończeniu działań wojennych był poważnie uszkodzony w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Opuszczony, został następnie sprzedany karmelitom, którzy w latach 1686-1706 przebudowali go na barokowy klasztor. Po kasacie zakonu w 1810 roku przejęła go armia pruska. Na zamku funkcjonowała zbrojownia, a następnie do 1945 roku gmina ewangelicka.
Architektura
Najstarszą murowaną częścią zamku była wzniesiona z kamieni polnych wolnostojąca czworoboczna wieża z przylegającą do niej osadą służebną. Mogła ona osiągać około 9 metrów wysokości, a w planie jej zewnętrzne wymiary wynosiły 10 x 10 metrów, przy murach na poziomie przyziemia osiągających od 1,9 do 2 metrów grubości. Nieznana pozostaje forma jej zwieńczenia, wiadomo natomiast iż jej mury wzmocnione zostały narożnymi przyporami. Nieznane pozostaje także rozmieszczenie otworów okiennych i drzwiowych na elewacjach wieży, jednak jej duże wymiary pozwalają przypuszczać że pełniła funkcje mieszkalne.
W pierwszej połowie XIV wieku zamek składał się już z czworoboku murów obwodowych o wymiarach w planie 25×37 metrów. Kamienny mur obronny miał grubość około 2,7 metra i wysokość około 6,2 metra do poziomu chodnika wykorzystywanego przez straż i obrońców. Prawdopodobnie od wewnątrz posiadał drewniany pomost bojowy, a część zewnętrzną tworzyło przedpiersie w którym znajdowały się blanki. Pomost początkowo najpewniej nie był zadaszony, lecz w późniejszym okresie uzyskał kryty ganek z otworami strzeleckimi w przedpiersiu.
Bramę umieszczono w kurtynie południowej, skierowanej w stronę miasta zwodzonym mostem przerzuconym nad fosą. Na drugim etapie rozbudowy, około połowy XIV wieku, została ona wzmocniona czworobocznym budynkiem bramnym o wymiarach w przybliżeniu 13×8 metrów, dostawionym od zewnątrz do muru obronnego. Środkową część ściany frontowej budynku zajmował rozglifiony otwór o szerokości około 2,5 metra, prowadzący do szerokiego na 1,9 – 2 metry przejazdu bramnego, który był zabezpieczony opuszczaną broną osadzoną w prowadnicach. Próg otworu umieszczono na wysokości około 5,8 metra nad dnem fosy, przy czym we wnętrzu budynku bramnego znajdować się musiała pochylnia prowadząca na dziedziniec zamkowy, gdyż położony był on około 4,5 metra niżej. Powyżej otworu bramnego usytuowano płycinę fryzową, natomiast zewnętrzne narożniki budynku wzmocniły dwie przypory o różnej wysokości.
Przy narożniku południowo – wschodnim dziedzińca wznosiła się wolnostojąca, nie powiązana bezpośrednio z murami obronnymi, wieża ostatniej obrony (bergfried), powstała na bazie starszej wieży mieszkalnej, którą podwyższono o prawie 9,8-metrową ceglaną część cylindryczną. W kształt cylindryczny o średnicy 9,6 metra przechodziła ona na wysokości około 8-9 metrów, a jej całkowita wysokość wynosiła nieco ponad 18 metrów. Prawdopodobnie posiadała cztery kondygnacje. Wejście do niej znajdowało się po stronie wschodniej, na wysokości około 9 metrów, na poziomie drugiego piętra i poprzedzone było drewnianym podestem osadzonym na kamiennych wspornikach. W najniższej kondygnacji umieszczono loch więzienny, a na wyższych pomieszczenia bojowe zaopatrzone w otwory strzelcze. Szczyt wieży prawdopodobnie zwieńczony był krenelażem i mógł być przykryty dachem o nieznanej formie. Około połowy XIV wieku we wszystkich ośmiu prześwitach blankowania wymurowano otwory strzelnicze, a wieżę podwyższono. Nowa kondygnacja miała około 4,4 metra wysokości i nakrywał ją strop z belkami układanymi w trakcie nadbudowy muru wieży. Zwieńczenie budowli stanowiła znana z weduty miasta z 1537 roku drewniana hurdycja obiegająca koronę partii cylindrycznej.
Wzdłuż kurtyny wschodniej stał trójdzielny, trójkondygnacyjny dom mieszkalny o wymiarach 12×26,5 metra, przykryty dachem dwuspadowym oraz mający dwa szczyty: od południa i północy. W grubość jego muru wschodniego, stanowiącego krawędź zamku, prawdopodobnie wtopiono chodnik obronny będący przedłużeniem ganku w koronie muru obwodowego. Dwie komory piwniczne budynku (północna i południowa) zostały przykryte sklepieniami kolebkowymi.
Zamek połączony był z systemem fortyfikacji miejskich od wschodu i zachodu. Od strony miasta, które ulokowane było na południe od zamku, oddzielała go szeroka na 20 metrów fosa, zapewniając możliwość obrony nawet w przypadku zajęcia Kożuchowa.
Na przełomie XIV i XV wieku na terenie zamku wzniesiono nową zabudowę gospodarczą (w narożniku północno – zachodnim dziedzińca znajdował się drugi, mniejszy budynek), przebudowano główny dom mieszkalny i zbudowano kaplicę. Obronność warowni podniesiono około trzeciej ćwierci XV wieku poprzez budowę drugiego obwodu murów z czterema narożnymi bastejami. Nowy, zewnętrzny mur opasał zamek od wschodu, północy i zachodu w odległości 8-10 metrów od murów kurtynowych zamku. Południowa kurtyna zamku raczej nie została poprzedzona niższym murem, a otwory strzelnicze przebito w jej przyziemiu.
Stan obecny
Obecnie mocno przebudowany zamek posiada trzy dwukondygnacyjne skrzydła. Wieża główna wtopiona jest w skrzydło zachodnie i wychodzi ponad dach tylko jedną kondygnacją. W piwnicach eksponowane są także relikty najstarszej wieży mieszkalnej z końca XIII wieku, gdzie można oglądać jej elewację zachodnią, oraz części północnej i południowej. Zamek otacza sucha, lecz stosunkowo dobrze zachowana fosa. Budowla jest siedzibą Kożuchowskiego Ośrodka Kultury i Sportu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrzejewski T., Szukiełowicz Z., Mury obronne Kożuchowa, Kożuchów 2008.
Legendziewicz A., Od średniowiecznej warowni do barokowego klasztoru. Historia powstania i przekształceń zamku w Kożuchowie [w:] Lubuskie Materiały Konserwatorskie, red B.Bielinis- Kopeć, Zielona Góra 2015.
Legendziewicz A., Zamek w Kożuchowie do schyłku XIV wieku [w:] Początki murowanych zamków w Polsce do połowy XIV w., t.1, materiały z I Ogólnopolskiej Konferencji Colloquia Castrensia zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie, red. A. Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.