Historia
Murowany zamek wzniesiony został w Kożuchowie na przełomie XIII i XIV wieku przez książąt głogowskich. Zbudowano go na miejscu starszego grodu, wzmiankowanego w 1273 roku, którego przekształcanie w budowlę murowaną trwało równolegle z pracami przy miejskich murach obronnych. Był to proces długi, mogący trwać nawet kilkadziesiąt lat. Po raz pierwszy zamek wymieniany został w dokumencie z 1311 roku, natomiast o kaplicy zamkowej wspomniano w 1409 roku, w dokumencie wystawionym przez księżnę Katarzynę opolską, wdowę po Henryku VIII Wróblu. Sylwetkę zamku po raz pierwszy ukazano na panoramie miasta już w 1537 roku.
Około połowy XIV wieku i ponownie na przełomie XIV i XV wieku nastąpiła rozbudowa zamku, związana z podziałem w 1378 roku księstwa głogowsko-żagańskiego przez synów Henryka V oraz przeniesieniem do Kożuchowa głównej siedziby książęcej. Prace modernizacyjne związane z upowszechnianiem broni palnej prowadzono również około trzeciej ćwierci XV wieku, jeszcze przed śmiercią Henryka XI w 1476 roku, ostatniego z książąt żagańskich. Po przejęciu przez czeską domenę królewską budowla była dzierżawiona. W latach 1491-1506 znajdowała się jako lenno w rękach Jana Olbrachta i kolejnych władców polskich.
Czasy nowożytne przyniosły renesansową rozbudowę zamku w latach 60-tych XVI wieku, prowadzoną gdy dzierżawcą lenna był Fabian von Schönaich, ale i następnie jego stopniowy upadek. W trakcie wojny trzydziestoletniej w pierwszej połowie XVII stulecia Kożuchów kilkukrotnie zajmowały walczące wojska. Po zakończeniu działań wojennych zamek był poważnie uszkodzony w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Opuszczony, został następnie sprzedany karmelitom, którzy w latach 1686-1706 przebudowali go na barokowy klasztor. Po kasacie zakonu w 1810 roku dawny zamek przejęła armia pruska. We wnętrzach funkcjonowała odtąd zbrojownia, a następnie do 1945 roku gmina ewangelicka.
Architektura
Zamek zbudowany został pośród rozlewisk i podmokłych terenów rzeki Kożusznej, płynącej wąską, niewielką doliną. W nizinnym pasie owej doliny, po południowo – wschodniej stronie rzecznego koryta, znajdowało się wzniesienie utworzone przez nawarstwienia wczesnośredniowiecznego grodu, które wykorzystano do budowy zamku. Od południa sąsiadował on ze średniowiecznym miastem lokacyjnym, utworzonym na miejscu podgrodzia i otoczonym od przełomu XIII i XIV wieku kamiennym murem obronnym. Obwarowania miejskie od wschodu i zachodu łączyły się z zamkiem, który zrazem był oddzielony od miasta szeroką na około 20 metrów fosą, zapewniającą możliwość obrony nawet w przypadku zajęcia Kożuchowa.
Najstarszą murowaną częścią zamku była wzniesiona z kamieni polnych czworoboczna wieża. Mogła ona osiągać około 9 metrów wysokości, a w planie jej zewnętrzne wymiary wynosiły 10 x 10 metrów, przy murach na poziomie przyziemia osiągających od 1,9 do 2 metrów grubości. Wieża przypuszczalnie zwieńczona była dachem czterospadowym, natomiast jej mury wzmocnione zostały narożnymi przyporami. Jedna stanowiła przedłużenie ściany północnej w kierunku zachodnim, druga ujmowała z obu stron naroże południowo – zachodnie. Kolejna znajdowała się przy północnym narożniku ściany wschodniej. Przyziemie wieży wypełniał przejazd bramny o osi północ – południe, zapewne dostępny poprzez zwodzony most, podnoszony i chowany do odcinkowo zakończonej wnęki. Zabezpieczał on otwór bramny o takim samym wykroju i szerokości około 3 metrów. Oprócz mostu przejazd bramny przypuszczalnie zamykały dwuskrzydłowe wrota, osadzone we wnęce o szerokości 4,2 metra. Drugi otwór, północny, miał ostrołuczne zamknięcie i nieco mniejszą szerokość, wynoszącą około 3,7 metra. Również jego zamknięcie stanowiły wrota.
W pierwszej połowie XIV wieku zamek składał się już z czworoboku muru obwodowego o wymiarach w planie 25 x 37 metrów. Objął on ściśle starszą wieżę, która usytuowana w narożniku południowo – zachodnim, przestała już wówczas pełnić rolę bramy, a zaczęła służyć jako bergfried (stołp). Kamienny mur obronny wokół dziedzińca miał w przyziemiu grubość około 2,7 metra i wysokość około 6,2 metra do poziomu chodnika wykorzystywanego przez straż i obrońców. Prawdopodobnie od wewnątrz posiadał drewniany ganek bojowy, a część zewnętrzną tworzyło przedpiersie w którym znajdowały się blanki. Merlony rozstawione były co około 0,8-0,9 metra i miały długość około 2,2 metra. Ganek straży początkowo najpewniej nie był zadaszony, lecz w późniejszym okresie, zapewne w związku rozpowszechnianiem się broni palnej, uzyskał daszek oraz proste przedpiersie z otworami strzeleckimi. Dostęp na koronę obwodu obronnego możliwy był prawdopodobnie z galerii ulokowanej w grubości muru.
Główny budynek mieszkalny zamku usytuowano wzdłuż kurtyny wschodniej, gdzie zajął całą szerokość dziedzińca. Był to trójdzielny, trójkondygnacyjny dom o wymiarach 12 x 26,5 metra, przykryty dachem dwuspadowym oraz mający dwa szczyty: od południa i północy. W grubość jego muru wschodniego, stanowiącego część obwodu zamku, prawdopodobnie wtopiono chodnik straży, będący przedłużeniem ganku w koronie muru obwodowego. Dwie północne z trzech komór przyziemia budynku zostały przykryte sklepieniami kolebkowymi o odmiennych osiach. Prawdopodobnie pełniły one funkcje gospodarcze i pomocnicze. Pierwsze piętro łączyły z przyziemiem schody, znajdujące się w północno – zachodnim narożniku skrajnego pomieszczenia północnego. Na kondygnacji tej znajdować się już mogły komnaty mieszkalne oraz wzmiankowana w średniowiecznych przekazach pisemnych kaplica. Na przełomie XIV i XV wieku główny dom mieszkalny przebudowano i wyremontowano, ale bez większych zmian w układzie przestrzennym.
W XIV wieku nową bramę wjazdową na dziedziniec umieszczono w kurtynie południowej, skierowanej w stronę miasta zwodzonym mostem przerzuconym nad fosą. Na drugim etapie rozbudowy, około połowy XIV wieku, została ona wzmocniona czworobocznym budynkiem bramnym o wymiarach w przybliżeniu 13 x 8 metrów, dostawionym od zewnątrz do muru obronnego. Jego dolną, cokołową partię do poziomu około 2,5 metra od dna fosy wzniesiono z eratyków, wyższą część z cegieł w regularnym wątku gotyckim. Środkową część ściany frontowej budynku zajmował rozglifiony otwór o szerokości około 2,5 metra, prowadzący do szerokiego na 1,9 – 2 metry przejazdu bramnego, który był zabezpieczony opuszczaną broną osadzoną w prowadnicach. Próg otworu umieszczono na wysokości około 5,8 metra nad dnem fosy, przy czym we wnętrzu budynku bramnego znajdować się musiała pochylnia prowadząca na dziedziniec zamkowy, gdyż położony był on około 4,5 metra niżej. Powyżej otworu bramnego usytuowano płycinę fryzową, nad którą przebiegał gzyms, przypuszczalnie stanowiący podstawę zwieńczenia elewacji, być może o formie krenelażu. Zewnętrzne narożniki budynku bramnego wzmacniały dwie przypory o różnej wysokości.
W narożniku południowo – wschodnim dziedzińca w połowie XIV wieku nadal wznosiła się wolnostojąca wieża, nie powiązana bezpośrednio z murami obronnymi, powstała na bazie starszej wieży bramnej, którą podwyższono wówczas o prawie 9,8 metrową ceglaną część cylindryczną. W kształt cylindryczny o średnicy 9,6 metra wieża przechodziła na wysokości około 8-9 metrów, a jej całkowita wysokość wynosiła nieco ponad 18 metrów. Grubość muru obwodowego części cylindrycznej zwężała się ku górze, bowiem u podstawy wynosiła 1,9 metra, natomiast w zwieńczeniu jedynie 1,1 metra. Całość prawdopodobnie posiadała cztery kondygnacje. Wejście do wieży znajdowało się po stronie wschodniej, na wysokości około 9 metrów nad dziedzińcem, na poziomie drugiego piętra i poprzedzone było drewnianym podestem osadzonym na kamiennych wspornikach. W najniższej kondygnacji po zamurowaniu otworów przejazdu bramnego umieszczono loch więzienny, a na wyższych pomieszczenia bojowe zaopatrzone w otwory strzeleckie, od wewnątrz osadzone w odcinkowo zamykanych wnękach. Korona murów wieży zwieńczona była krenelażem, mogła też być ona przykryta dachem o nieznanej formie, gdyż nie zastosowano otworów do odprowadzania wody deszczowej. Szerokość prześwitu krenelażu wynosiła 1-1,2 metra, natomiast wysokość sięgała 2,6 metra.
Około trzeciej ćwierci XV wieku obronność zamku została podniesiona, poprzez budowę drugiego obwodu murów z czterema narożnymi bastejami o podkowiastych rzutach. Nowy, zewnętrzny mur opasał zamek od wschodu, północy i zachodu, w odległości 8,4-9,5 metrów od murów kurtynowych zamku. Południowa kurtyna zamku raczej nie została poprzedzona niższym murem, a boczne ściany dwóch tamtejszych bastej połączono z narożnikami zamku. Północne basteje w odróżnieniu od południowych usytuowano pod skosem, celem zapewnienia lepszego ostrzału przedpola. Południowe miały za zadanie przede wszystkim flankować bramę, dlatego ich osie mogły być równoległe do budynku bramnego. Obronę od strony miasta wspomagały również otwory strzeleckie przebite w przyziemiu południowych kurtyn głównego muru obronnego zamku.
W trzeciej ćwierci XV wieku podwyższeniu do około 20,2 metrów uległa wieża główna. W ośmiu prostokątnych wnękach jej przedpiersia wymurowano otwory strzeleckie, zwieńczone zdwojonymi łukami odcinkowymi. Prześwity otworów posiadały wymiary 1,2 metra wysokości i 0,35 metra szerokości. Nowa kondygnacja miała około 4,4 metra wysokości, podłogę na poziomie starego stropu niższego piętra i nakrycie w postaci stropu z belkami układanymi w trakcie nadbudowy muru wieży. Zwieńczenie budowli stanowił znany z weduty miasta z 1537 roku drewniany ganek hurdycji, obiegający koronę partii cylindrycznej. Został on zamocowany na belkach osadzanych w czworobocznych gniazdach o wymiarach około 20 x 24 cm.
Stan obecny
Zamek posiada dziś formę uzyskaną przede wszystkim na skutek gruntownej przebudowy barokowej z przełomu XVII i XVIII wieku. Składa się aż z trzech skrzydeł, jest powiększony w części południowo – wschodniej, w ten sposób, że obecna fasada znajduje się na linii fasady XIV-wiecznego budynku bramnego, a do narożnika południowo – zachodniego dostawiony jest nowożytny kościół. Średniowieczna wieża główna choć przetrwała, wtopiona jest w skrzydło zachodnie i wychodzi ponad dach tylko jedną kondygnacją, pomimo podwyższenie w drugiej połowie XVI wieku o renesansową kondygnację ośmioboczną. Z okresu gotyku przetrwały ponadto mury obwodowe zamku oraz fragmenty wewnętrznych podziałów wewnętrznych w piwnicach, czyli na poziomie dawnego przyziemia, gdzie zachowały się dwie podsklepione komory głównego domu. W piwnicach eksponowane są także relikty najstarszej wieży bramnej z końca XIII wieku, gdzie można oglądać jej elewację zachodnią, oraz części północnej i południowej. Co ciekawe do niedawna uznawana była ona za wieżę mieszkalną, dopiero badania sprzed 2022 roku odkryły pozostałości przejazdu bramnego. Zamek otacza sucha, lecz stosunkowo dobrze zachowana fosa oraz częściowo przetrwały zewnętrzny mur z drugiej połowy XV wieku wraz z basteją południowo – wschodnią. Budowla jest obecnie siedzibą Kożuchowskiego Ośrodka Kultury i Sportu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrzejewski T., Szukiełowicz Z., Mury obronne Kożuchowa, Kożuchów 2008.
Legendziewicz A., Od średniowiecznej warowni do barokowego klasztoru. Historia powstania i przekształceń zamku w Kożuchowie, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, 12/2015.
Legendziewicz A., Warownia, rezydencja, klasztor – przekształcenia zamku w Kożuchowie między schyłkiem XIII a początkiem XIX wieku w świetle badań architektonicznych, „Ochrona Zabytków”, 1/2024.
Legendziewicz A., Zamek w Kożuchowie do schyłku XIV wieku [w:] Początki murowanych zamków w Polsce do połowy XIV w., t.1, materiały z I Ogólnopolskiej Konferencji Colloquia Castrensia zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie, red. A. Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2017.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.