Historia
Koźmin po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1232 roku, kiedy to książę Władysław Odonic nadał wieś templariuszom z przywilejem lokowania miasta, po raz pierwszy wymienionego w 1283 roku. Po rozwiązaniu zakonu miejscowe dobra przeszły na książąt głogowskich a następnie weszły w skład domeny króla. Budowa na ich terenie zamku mogła mieć związek z kasztelanem nakielskim i wojewodą poznańskim Bartoszem Wezenborgiem z Odolanowa. Bartosz pochodził z łużyckiego rodu Weissenberg, a dobra koźmińskie otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego po około 1358 roku, po Maćku Borkowicu, który dwa lata później za antykrólewskie knowania został aresztowany i skazany na śmierć głodową w wieży na zamku w Olsztynie.
W 1382 roku zamek stał się obiektem najazdu wojsk zwolenników Zygmunta Luksemburczyka, w burzliwych czasach bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego i wojny domowej między rodami Grzymalitów i Nałęczów. Zniszczenia najpewniej jednak nie były zbyt duże (nie odnaleziono żadnych ich śladów) i zostały szybko usunięte.
Bartosz z Wezenborga zmarł w 1393 roku, pozostawiając na zamku wdowę i dwóch małoletnich synów: Bartosza i Janusza, będących pod opieką brata Bartosza, Henczki. W 1405 roku synowie budowniczego zamku osiągnęli pełnoletność, a już trzy lata później sprzedali zamek krewnemu, Bartoszowi z Sokołowa. Nowy właściciel dość szybko obciążył warownię 40 grzywnami zadłużenia i sprzedał w 1419 roku kasztelanowi poznańskiemu, Mościcowi Przedpełce ze Stęszewa. Kolejnym właścicielem Koźmina od 1449 roku był Hincza z Rogowa, starosta radomski i brzeźnicki, silnie zaangażowany w czasach panowania Kazimierza Jagiellończyka w działalność dyplomatyczną i powiązany z ruchem husyckim, czyli z kręgami o najbardziej wówczas postępowej myśli wojskowej. W 1471 roku Hincza sprzedał zamek Bartłomiejowi z Iwanowic z rodu Gruszczyńskich, którzy po paru latach przyjęli nazwisko Koźmińskich.
W XVI wieku renesansową przebudowę warowni przeprowadził Andrzej II Górka. Od 1621 roku zamek należał do Przyjemskich, którzy ponownie przekształcili rezydencję. Na początku XVIII wieku nowymi właścicielami stała się rodzina Sapiehów, urzędująca na zamku do 1791 roku. Ostatnią przebudowę zamek przeszedł w drugiej połowie XIX wieku, przy czym od 1865 roku mieściła się w nim szkoła.
Architektura
Ceglany zamek założono na planie prostokąta o wymiarach 40 x 35 metrów, ze wzmacniającymi mury trzema przyporami w narożach i małą wieżą w narożniku północno – zachodnim. Mury obwodowe zamku były dość wysokie, dochodziły bowiem do około 9,5 metra. Przy ich wschodnim odcinku po stronie północnej postawiono wieżę bramną, całkowicie wysuniętą poza obwód obronny i podpiwniczoną. Jej wysokość określa się na dwie lub trzy kondygnacje nadziemne, wyższe lub co najmniej równe wysokości murów obwodowych. Wieża bramna miała w planie kształt kwadratu o boku długości 9 metrów, przy czym narożniki wzmocnione były przyporami.
Całość zamku otoczona była wodami fosy, czy też stawu, zasilanymi rzeczką Orlą oraz jej bezimiennym dopływem. Dodatkowo obronę zamku powiązano z miejskimi murami obronnymi Koźmina usytuowanego po stronie północno – wschodniej. Obwarowania miejskie przebiegały w odległości około 60 metrów od zamku i oddzielone były wodami stawu. W ich obręb prowadziły dwie bramy umieszczone na linii północ – południe. Wjazd do zamku był więc obustronnie flankowany: z jednej strony przez narożną wieżę, z drugiej przez fortyfikacje miejskie. Z pozostałych stron działania oblężnicze uniemożliwiała lub co najmniej utrudniała szeroka bariera wodna.
Wspomniana wieża narożna zamku pierwotnie była wąską i niską budowlą bardziej przypominającą narożną, wysuniętą przed obwód murów przyporę o szerokości 3 metrów. O formie wieży przesądzały jej pionowe ściany oraz umieszczone wewnątrz długie, prostokątne i wysokie na dwie kondygnacje nadziemne pomieszczenie, które dostępne było jedynie z góry z poziomu piętra. Mogło więc spełniać rolę lochu – więzienia, oświetlanego, a w zasadzie wentylowanego jedynie przez pojedynczą szczelinę po stronie północnej.
Zabudowę wewnętrzną tworzył piętrowy dom na planie o kształcie litery L. Jego część zachodnia posiadała wymiary 8 x 35 metrów, dość przeciętne w skali domów zamkowych na Niżu Polskim. Pełnił on funkcje mieszkalne oraz być może gospodarczo-magazynowe i administracyjne (odpowiednio urządzona sala sądowa). Posiadał jeden trakt i dwie kondygnacje nadziemne, przy czym skrzydło północne dodatkowo posiadało piwnicę. Zabudowę zamku uzupełniać mogły na dziedzińcu dodatkowe konstrukcje, zapewne drewniane lub szachulcowe. Być może były to, jak na zamku w Łęczycy, piekarnia i kuchnia.
W pierwszej połowie lub na początku drugiej połowy XV wieku wzmocniono obwarowania zamku, które w związku z rozwojem broni palnej otrzymały liczne zaokrąglenia i zaoblenia. Wieżę północno – zachodnią obmurowano, nadając formę półkolistą, tworzącą platformę na pełnym fundamencie, rodzaj działobitni z trzema podcieniami (dwoma bocznymi i jednym od północy). Drugim elementem rozbudowy fortyfikacji było dostawienie czworobocznego przedbramia przed wieżę bramną. Flankowały go dwie cylindryczne baszty o średnicy 6 metrów, których fundamenty posadowiono na dnie stawu, przez co były oblewane jego wodami. Powiększono w XV wieku także zabudowę mieszkalną zamku. Wzniesiony został wówczas budynek w północno – wschodnim narożniku, tuż przy wieży bramnej. Posiadał on dwie kondygnacje nadziemne i piwnicę. Najprawdopodobniej w stronę wschodnią, ku miastu, zwrócony był zdobionym blendami gotyckim szczytem.
Stan obecny
Współcześnie w zamku koźmińskim z powodu gruntownych przekształceń nowożytnych, słabo widać jego średniowieczne korzenie. Jedyną widoczną z zewnątrz pozostałością po gotyckiej warowni jest ceglana, oktogonalna wieża, nadbudowana w XVII wieku, natomiast oryginalne mury ukryte są pod współczesnymi elewacjami. Budowla jest siedzibą zespołu szkół.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Zamek w Koźminie. Część pierwsza, dzieje budowlane, red. T.Poklewski-Koziełł, J.Nekanda-Trepka, Łódź 1994.