Historia
Kościół we wsi Kowalów (niem. Kohlow) zbudowany został prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, być może w dwóch etapach. Wzniesiony został po ugruntowaniu lokacji osady, przeprowadzonej w połowie tamtego stulecia w ramach akcji kolonizacyjnej dynastii askańskiej. W źródłach pisanych wieś po raz pierwszy odnotowana została w 1360 roku, jako własność margrabiów brandenburskich oraz mieszczanina z Ośna Lubuskiego, niejakiego Dunchtmiguta. Kościół pośrednio wzmiankowano dopiero w 1461 roku, gdy wspomniana została ziemia należąca do miejscowej parafii. W XVI wieku przeszedł on na własność gminy protestanckiej. W 1804 roku powiększony został o nowożytną wieżę, natomiast około połowy XIX wieku przekształcono część otworów okiennych. W 1945 roku budowlę ponownie przejęli katolicy, którzy w tym samym roku przeprowadzili rekonsekrację.
Architektura
Kościół zbudowany został na lekkim wywyższeniu terenu, który po odgrodzeniu od chłopskiej zabudowy mieszkalnej i gospodarczej pełnił funkcję cmentarza. Na przełomie XIII i XIV wieku świątynia składała się z krótkiej, nieregularnej w planie, trapezowatej nawy, nieco szerszej od niej masywnej wieży po stronie zachodniej, być może o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej w górnych partiach, oraz z dłuższego od nawy prezbiterium po stronie wschodniej, wzniesionego na planie regularnego prostokąta. Układ ten wskazywałby na dwa etapy prac budowlanych, z których pierwszy związany był z budową prezbiterium, a drugi z budową nawy i wieży. Być może początkowo planowano zbudować jedynie salowy korpus kościoła, po niedługim czasie przekształcony w prezbiterium, do którego nieco niestarannie dostawiono nawę. Na dwuetapowość wskazywałby także materiał budowlany. Prezbiterium wzniesione zostało z dokładnie opracowanych kostek granitowych, układanych w regularne poziome warstwy. W nawie kamienie również ułożono równymi warstwami, ale zauważalnie gorzej opracowano.
Masywna, przysadzista bryła i grube mury obwodowe kościoła nie potrzebowały przypór ani lizen. Surowe elewacje przepruto wąskimi, ostrołucznie zamkniętymi i obustronnie rozglifionymi oknami. Dwa takie otwory oświetlały nawę od południa, być może dwa kolejne od północy. Prezbiterium doświetlono dwoma oknami od południa, natomiast w ścianie wschodniej przepruto bardzo popularną w regionie triadę okien ze środkowym otworem nieco wyższym od dwóch bocznych. Dodatkowo okna wschodnie oflankowano dwoma podobnymi wnękami, przy czym całość uzyskała układ piramidalny, a trzy kolejne wnęki zdobiły wschodni szczyt. Pomieszczenie w przyziemiu wieży mogło być doświetlana jedynie małym otworem w ścianie południowej.
Wejście do kościoła wiodło jedynie od strony południowej, bowiem nietypowo nie umieszczono żadnego otworu w ścianie zachodniej. Wynikać to mogło z usytuowania budynku względem osi traktu przebiegającego przez wieś. W południowej ścianie nawy, dla wiernych utworzono ostrołuczny portal uskokowy. Podobny portal osadzono dla plebana w południowej ścianie prezbiterium, lecz nietypowo udekorowany został on kamienną archiwoltą zwieńczoną granitowym łacińskim krzyżem, zamiast prostszego ościeża. Również to wskazywałoby na pierwotną chęć utworzenia salowego korpusu, dla którego głównym wejściem byłyby portal z ozdobnym krzyżem.
Na zewnętrznych elewacjach kościoła umieszczono aż dwa ryte ornamenty szachownicowe: jeden przy portalu południowym nawy, drugi w narożniku północno – wschodnim prezbiterium. Choć pojawiały się one na wielu średniowiecznych kościołach zachodniopomorskich i nowomarchijskich, a dalej na terenach Meklemburgii i Danii, ich przeznaczenie nie zostało przekonująco wyjaśnione. Mogły być znakami budowlanymi kamieniarzy, zredukowanymi formami fryzów z pogranicza hiszpańsko-francuskiego lub posiadały funkcję apotropaiczną, czyli chroniły przed złymi mocami. Mogły również mieć znaczenie symboliczne, odwołujące się do Biblii albo do próby ukazania nieskończoności lub zmienności losów życia.
Stan obecny
Kościół pomimo nowożytnych przekształceń zachował pierwotny układ przestrzenny i częściowo bryłę. Nowożytna jest górna, smukła część wieży, zapewne stojąca na miejscu średniowiecznej wieży drewnianej lub szachulcowej. Obniżona została kalenica dachów nawy i prezbiterium, co niestety doprowadziło do uszkodzenia blend w szczycie prezbiterium. Jeszcze gorzej prezentują się dziś wtórnie powiększone okna w nawie, dodatkowo ujęte współczesnymi opaskami tynkowymi. Najmniej zdeformowana jest elewacja południowa i wschodnia prezbiterium z pierwotnymi oknami i portalem. Drugi oryginalny portal zachował się w nawie, a obok niego ryta na kamieniu tzw. szachownica. Druga ryta szachownica widoczna jest na narożniku północno – wschodnim prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny pw. śś. Piotra i Pawła, G.Solecki, nr 4093, Kowalów 1988.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.