Historia
Według kronikarza Jana Długosza kościół w Kotłowie ufundowany został przez Piotra Włostowica, palatyna księcia Bolesława Krzywoustego, w 1108 roku, ale w rzeczywistości zbudowany mógł zostać około przełomu XII i XIII wieku. W dokumentach odnotowany został po raz pierwszy w 1203 roku, kiedy to wspomniany został pleban Mikołaj.
Kościół w Kotłowie pełnił funkcje parafialne, należąc w 1266 roku do biskupstwa wrocławskiego. W XIV wieku niektóre partie budowli uzupełniono lub podmurowano cegłą. W 1457 roku król Kazimierz Jagiellończyk podarował kościół kanonikom regularnym św. Augustyna przy kościele św. Mikołaja w Kaliszu, którzy zarządzali budowlą aż do pierwszej połowy XIX wieku.
Romański kościół przetrwał bez większych zmian aż do 1721 roku. Wówczas dobudowano od zachodu wieżę, uszkadzając przy okazji pierwotny portal wejściowy. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1905 – 1908, kiedy to przesunięto apsydę w kierunku wschodnim, dobudowując transept. W 1923 roku wieża została nadbudowana, rozebrano niektóre dobudówki i poddano świątynię renowacji.
Architektura
Romański kościół był zbudowaną na wzniesieniu, orientowaną względem stron świata świątynią. Składał się z pojedynczej nawy o wymiarach wnętrza 10,4 x 12,4 metra, z krótkim, czworobocznym prezbiterium zamkniętym na wschodzie półkolistą apsydą o promieniu 2 metrów. Wybudowane z kostki granitowej i piaskowcowych ciosów mury, łączone zaprawą wapienną, uzyskały grubość 1,2 metra i wznosiły się na wysokość kilku metrów, gdzie przykryte były dachem dwuspadowym.
Mury kościoła przebite były półkolistymi otworami okiennymi, stosunkowo wysokimi i o obustronnych rozglifieniach. Po trzy takie okna osadzono w ścianie północnej i południowej nawy. Główne wejście do kościoła prowadziło od zachodu przez półkoliście zamknięty portal, zdobiony przedstawieniami figuralnymi w postaci ludzkiej głowy, zwierzęcych masek z rogami, czy kroczącego lwa z rozwartą paszczą i zagiętym ogonem. Dodatkowe aż kolejne dwa portale znajdowały się w ścianie północnej i południowej nawy. Miały ościeża i archiwolty dwuuskokowe, wsparte na gzymsach ze skośnych kamieni.
Wewnątrz apsydę przykryto konchą, nawa zaś posiadała strop drewniany. Od prezbiterium nawę oddzielono półkolistą arkadą. W ścianie wschodniej nawy romańskiego kościoła znajdowały się ołtarze boczne, osadzone w półkolistych wnękach z cyboriami, czyli z murowanymi baldachimami, wspartymi na wolnostojących kolumnach oraz przyściennych półkolumnach. Było to unikalne dla polskich kościołów rozwiązanie.
Stan obecny
Bryła i układ romańskiego kościoła zostały drastycznie przekształcone w okresie nowożytnym. Od zachodu dobudowana została barokowa wieża, apsydę przesunięto na wschód by wstawić wielki transept, a po jej bokach usytuowano czworoboczne aneksy. Co więcej zachodnie narożniki podparto masywnymi przyporami, przez co romańska nawa przytłoczona została nowożytnymi dodatkami.
We wnętrzu świątyni zachowały się w ścianie wschodniej pozostałości dawnych ołtarzy bocznych z cyboriami, a po prawej stronie nawy widać wmurowany w ścianę kamień z płaskorzeźbą kroczącego lwa, który zgodnie z miejscową legendą ma przedstawiać pogańskiego bożka, niegdyś czczonego na kotłowskim wzgórzu. Pozostałości głównego romańskiego portalu wstawiono w otaczający kościół mur, pozostałe zaś portale romańskie są obecnie zamurowane.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.