Historia
Parafia w Kościanie powstała w XIII wieku, podobnie jak lokowane w 1260 roku samo miasto. Pierwsza wzmianka o kościele odnotowana została w 1289 roku, gdy wspomniany został pleban Jakub, kanonik poznański. Prawdopodobnie za biskupa Jana Doliwy fara została siedzibą dziekana, a przed rokiem 1356 jej patronat oddano zakonowi Joannitów. Pod rządami Kazimierza Wielkiego Kościan zaczął się dynamicznie rozwijać dystansując pobliski Krzywiń i Przemęt, a następnie stając się stolicą jednego z dwóch powiatów województwa poznańskiego. Pozycję tą musiał odzwierciedlać zapewne już na początku XIV wieku odpowiedni kościół parafialny, od 1387 roku kolegiacki.
Kościół parafialny według tradycji zaczęto budować w 1333 roku, w okresie rządów Kazimierza Wielkiego, nie ma jednak pewności jakich konkretnie prac data ta mogłaby dotyczyć. W 1356 roku wzmiankowany był brat Johannes, komandor joannitów poznańskich, a jednocześnie rektor fary (kościół w Kościanie znajdował się pod zarządem joannitów aż do połowy XVIII wieku). Pierwsze najpewniej powstało prezbiterium (być może już w XIII wieku), następnie nawa główna, dwie wąskie nawy boczne oraz wieża od strony zachodniej. Dwa rzędy kaplic dobudowywano do naw świątyni od końca wieku XIV aż po wiek XVI. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, były one fundowane przez cechy i bractwa działające w mieście.
W 1503 roku Kościan został zniszczony w trakcie wielkiego pożaru miasta. Zapewne wyrządził on także wiele szkód świątyni parafialnej o czym świadczyły przekazy z lat 1504 i 1505, mówiące o zakupie lasu na odbudowę spalonego kościoła oraz darowaniu w tym celu 60 pni dębowych przez Andrzeja Ręcskiego. W 1509 roku kapłan Jan Jarosz zapisał w testamencie 10 grzywien na rzecz świątyni, a odbudowaną farę w szybkim czasie ponownie wyświęcono w 1510 roku. Po wielkim pożarze kościół rozbudowano także o kaplicę św. Anny i powiększono prezbiterium.
W XVI wieku fara kościańska, jako jedna z nielicznych w Wielkopolsce, nie dostała się w ręce protestantów. W 1547 roku spaliła się natomiast wieża, którą odbudowano pod koniec tego samego stulecia. Po kolejnym zniszczeniu, wywołanym przez huragan w 1711 roku, zachowano ją tylko do wysokości murów korpusu. Ze względu na zubożenie miasta i jego mieszkańców w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, w świątyni nie przeprowadzano w tamtym okresu poważniejszych zmian. Gruntowna renowacja odbyła się w latach 1892 – 1896.
Architektura
Kościół parafialny zbudowano w południowo – wschodnim narożnikowym bloku przyrynkowym. W XIV wieku był on budowlą trójnawową, wzniesioną na planie dość krótkiego prostokąta, z węższym, także prostokątnym prezbiterium po stronie wschodniej i czworoboczną wieżą na osi fasady zachodniej. Od północy do prezbiterium przystawiona była wąska zakrystia. Korpus otrzymał formę halową, trójprzęsłową, opiętą przyporami, z murami o niewielkiej grubości. Przęsła nawy głównej były prostokątne poprzecznie, a odpowiadające im przęsła naw bocznych prostokątne wzdłużnie. Stosunkowo cienkie arkady najpewniej pierwotnie miały wspierać jedynie drewniany strop.
W okresie późnego średniowiecza przy korpusie nawowym zaczęły powstawać kaplice, aż chór uzyskał postać trójnawowej hali ze zredukowanym obejściem. Zamknięty wówczas został od wschodu nieregularnym siedmiobokiem. Rzędy kaplic, usytuowane wzdłuż bardzo wąskich naw bocznych, otrzymały różne wysokości i głębokości, na planie na ogół zbliżonym do kwadratu. W ciągach kaplic przy trzecim od zachodu przęśle zamiast kaplic znalazły się kruchty: północna prostokątna i południowa na planie trapezu, obie z kaplicami na piętrze. Kaplice połączone zostały z bocznymi nawami arkadami ostrołukowymi o różnych wysokościach. Dużą część długości północnej nawy stanowiła też pochodząca z wcześniejszego okresu zakrystia, nadbudowana do układu halowego przez wystawienie na piętrze kaplicy o charakterze mieszczańskiej empory. W tym układzie do wnętrza nawy głównej prezbiterium na całej jej wysokości otwierały się jedynie dwa wschodnie przęsła o nieregularnym rzucie, ograniczone poligonalną ścianą obwodową, niekomunikujące się poza tym z resztą kościoła.
W kościańskiej budowli zastosowano kilka rodzajów sklepień: rzadko spotykane sklepienie sieciowe w nawie głównej i jednym przęśle prezbiterium, sklepienie gwiaździste w prezbiterium, nawach bocznych i w jednej z kaplic, oraz sklepienia krzyżowo-żebrowe i kolebkowe w pozostałych częściach świątyni. Ostrołukowe arkady wydzielające nawy wsparto na prostokątnych w planie filarach, z których na te w korpusie nałożono z obu stron lizeny z półwałkowymi służkami, będącymi oparciem dla wybiegających z nich żeber sklepiennych. W prezbiterium natomiast masywne, wydłużone filary powstały w wyniku przeprucia arkad w murach obwodowych dawnego, jednonawowego prezbiterium. Granicę obu części kościoła podkreśliła wydatna, ostrołukowa arkada tęczowa o sfazowanych narożnikach. Ostrołukowo zamknięte zostały też duże przeźrocza, którymi do wnętrza budowli otwarto kaplicę św. Anny, umieszczoną ponad zakrystią.
Stan obecny
Renowacja z XIX wieku niestety doprowadziła do ujednolicenia zewnętrznych elewacji kościoła, które zatraciły wówczas swoją rozmaitość i malowniczość. Co więcej stulecie wcześniej częściowemu zniszczeniu uległa wieża, po której pozostały dwie najniższe kondygnacje z XIX-wiecznym portalem. We wnętrzu część pierwotnych detali pokryta została tynkami i przekształcona w neogotyckiej stylistyce. Filary międzynawowe zostały przebudowane, sklepienia musiały zostać częściowo rekonstruowane, a portale przemurowano. Polichromie są efektem powojennych prac remontowych. Najcenniejszym wyposażeniem w kościańskiej farze jest dziś późnogotycki ołtarz z 1507 roku, przypisywany śląskiemu warsztatowi mistrza ołtarza z Gościszowic.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski, Kraków 2010.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.