Historia
Zamek zbudowany został w latach 70-tych lub 80-tych XIV wieku, z fundacji rycerza Wyszoty z Kórnika, brata biskupa poznańskiego Mikołaja herbu Łodzia, który być może także partycypował w finansowaniu budowy. Prawdopodobnie zaangażowanie Wyszoty w wewnętrzne walki wielkopolskich rodów Grzymalitów i Nałęczów wpłynęło na decyzję o budowie obronnej, częściowo murowanej siedziby, zabezpieczonej wodami jeziora i fosy przed częstymi wówczas zajazdami, napadami i grabieżami, dokonywanymi przez politycznych przeciwników. Zamek wzniesiono przy osadzie Kórnik, która usytuowana była na przecięciu ważnego szlaku z Poznania do Wrocławia oraz mniej istotnego traktu prowadzącego do Kostrzyna na zachodzie i Pyzdr na wschodzie.
W drugiej dekadzie XV wieku Mikołaj z Górki, kanclerz kapituły poznańskiej i kanonik gnieźnieński, tytułujący się herbem Łodzia, ale należący do innej gałęzi rodu niż właściciele Kórnika z XIV wieku, rozpoczął wraz z bratem Jakubem konsolidować majątki ziemskie w okolicach Kórnika. Proces ten rozpoczął się najpóźniej w 1414 roku i zakończył w latach 1423-1425. Na skutek waśni rodzinnych, które nasiliły się szczególnie po śmierci Jakuba w 1422 roku, Mikołaj postanowił przenieść z Górki do Kórnika siedzibę swojej gałęzi rodu. Z tego powodu w 1426 roku zawarta została umowa pomiędzy Mikołajem z Górki a cieślą Mikołajem z Poznania, dotyczącą pierwszej poważnej przebudowy zamku. Prawdopodobnie zawarto też umowy z innymi specjalistami, odpowiadającymi za elementy murowane. W efekcie powiększono powierzchnię użytkową zamku i znacznie poprawiono jego walory obronne. Jako że zakres prac był duży, przebudowa zapewne trwała do późnych lat 30-tych XV wieku. Ponadto Mikołaj około 1425-1435 roku przeprowadził lokację miasta Kórnik, a przed śmiercią w 1439 roku, wraz z bratankami Wyszotą i Łukaszem, ufundował kościół parafialny.
Dziedzicem kanclerza Mikołaja został jego bratanek Łukasz Górka, wojewoda poznański i starosta generalny Wielkopolski. Po nim od 1475 roku właścicielem zamku w Kórniku był jeden z jego czterech synów, biskup poznański i kanclerz koronny Uriel, a następnie jego bratanek Łukasz II Górka, starosta generalny Wielkopolski i wojewoda poznański. W czasach tego ostatniego na zamku rozpoczęto prace modernizacyjne, w trakcie których między innymi wykorzystano drzewa ścięte w 1511 i 1512 roku. Przypuszczalnie wzniesiono wówczas nowe skrzydło wschodnie i zachodnie, dokonując gruntownej zmiany układu zabudowy mieszkalnej zamku. Kolejna rozbudowa łączyła się z latami 1557-1574 i wojewodą poznańskim Stanisławem Górką, jednym z najmajętniejszych szlachciców Rzeczpospolitej. Zamek stał się wówczas renesansową rezydencją obronną, w której Górka gościł między innymi Henryka Walezego, udającego się na koronację do Krakowa.
Po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki w 1592 roku, Kórnik wraz z olbrzymim majątkiem przeszedł na skutek powiązań rodzinnych w posiadanie Czarnkowskich. Następnie w 1610 roku został sprzedany przez Andrzeja Czarnkowskiego Zygmuntowi Grudzińskiemu. Od 1676 roku zamek był własnością Zygmunta Działyńskiego, którego ród dzierżył Kórnik aż do 1795 roku, a po krótkiej przerwie spowodowanej procesami sądowymi posiadał także po 1801 roku. W drugiej połowie XVIII wieku Teofila Potulicka z Działyńskich przebudowała zamek na rezydencję pałacową w stylu francuskim. Ostateczną zmianę wyglądu budowli w stylu neogotyku angielskiego przeprowadził w XIX wieku Tytus Działyński, po którym prace kontynuował jego syn Jan Działyński. Ostatni prywatny właściciel, Władysław Zamoyski, siostrzeniec Jana Działyńskiego, przekazał w 1924 roku zamek państwu polskiemu.
Architektura
Średniowieczny zamek wzniesiony został z cegieł na kamiennym fundamencie, na ziemnym kopcu wystającym z podmokłych terenów przy Jeziorze Kórnickim. Wody wydłużonego południkowo jeziora zapewniały ochronę od zachodu, od południa natomiast znajdował się trudno dostępny, zabagniony teren. Cypel z ziemnym kopcem w trakcie budowy zamku oddzielono od lądu nawodnioną fosą, nadającą założeniu charakteru wyspowego. Po wschodniej stronie zamku, już na suchym terenie przebiegał trakt łączący Poznań z Bninem, na północy natomiast usytuowana była osada z XV-wiecznym kościołem kolegiackim, przypuszczalnie oddzielona od zamku gospodarczą zabudową otwartego podzamcza. Choć miasto w XVI wieku miało dwie bramy, to najpewniej w średniowieczu wybudowano co najwyżej obwarowania drewniano – ziemne.
Pod koniec XIV wieku zamek prawdopodobnie był prostą budowlą, składającą się z mocno wydłużonego prostokątnego budynku o dłuższej osi usytuowanej na linii wschód – zachód. Budynek miał 9,2-9,4 metra szerokości i aż 21,2 metrów długości. Jego dwa narożniki północne wspierały przypory ustawione pod skosem, natomiast narożniki południowe przypory równoległe do osi wzdłużnej. Budynek ze względu na znaczne rozmiary zapewne nie miał formy wieżowej. Wnętrze dzieliło się na pomieszczenia za pomocą ścian wykonanych z nietrwałych materiałów. Być może drugi, wolnostojący budynek znajdował się jeszcze w południowo – zachodniej części zamkowej wyspy. Miał on mniejsze rozmiary i cieńsze mury, mógł więc być wykorzystywany do celów gospodarczych. Brama wjazdowa do zamku znajdować się mogła od strony północnej lub, co bardziej prawdopodobne, w południowej części wschodniego odcinka. Tam też hipotetycznie mogły funkcjonować najbardziej rozbudowane zewnętrzne obwarowania drewniano – ziemne.
Od drugiej ćwierci XV wieku zamek miał formę czworoboku o wymiarach około 22,3 x 24,8 x 31 x 32 metry, utworzonego dzięki wybudowaniu obwodowego muru obronnego wokół starszego budynku z XIV wieku. W planie obwód nie był regularny, gdyż zakrzywiono, czy też poprowadzono pod skosem południową kurtynę, być może dostosowaną do formy terenu lub nierówną ze względu na otoczenie starszych zabudowań. Od zachodu dwa narożniki muru obwodowego wzmacniały ustawione pod skosem przypory. W narożniku północno – wschodnim wzniesiono cylindryczną wieżę o średnicy około 8 metrów, wysokości co najmniej 9,5 metra i grubości murów 1,6 metra. Kontrolowała ona bramę wjazdową na dziedziniec, a zarazem przechodzący przez Kórnik szlak. Brama przypuszczalnie nadal znajdowała się w południowej części wschodniego odcinka obwodu. W 1426 roku miał do niej zostać wykonany nowy most zwodzony, wiodący na szeroki na około 8,5-9 metrów dziedziniec po południowej stronie budynku mieszkalnego. Prace ciesielskie obejmowały też wykonanie ganków w koronie muru obronnego, gontowego zadaszenia zewnętrznych wykuszy, narożnych wieżyczek lub bartyzan oraz być może pokrycia dachem nietypowego, szerokiego jedynie na 2,5 metra odcinka między budynkiem mieszkalnym a północną kurtyną.
Dom pośrodku dziedzińca został w drugiej ćwierci XV wieku przedłużony po stronie wschodniej, aż do kurtyny muru obronnego i narożnej wieży, natomiast w jego część zachodnią wstawiono klatkę schodową lub korytarz. Osadzono je na bardzo masywnym fundamencie, co wskazywałoby na podwyższenie zachodniej części budynku. Cały dom mógł wówczas mieć trzy kondygnacje o około 8,2 metrach wysokości, połączone od zewnątrz drewnianym gankiem, przystawionym do elewacji budynku od strony dziedzińca. We wnętrzu dzielony był na dwie mniej więcej równe części szachulcową ścianą. Ogrzewanie co najmniej jednej z izb mógł zapewniać piec kaflowy, gdyż odnaleziono fragmenty kafli z ornamentem maswerkowym i motywem rybiego pęcherza.
Około przełomu pierwszego i drugiego dziesięciolecia XVI wieku zamek poddano kolejnej gruntownej przebudowie, która zasadniczo zmieniła kształt zabudowań wewnątrz muru obwodowego, powiększyła przestrzeń mieszkalną oraz ujednoliciła zabudowę. Mury obronne zapewne zostały wówczas podwyższone, gdyż wykorzystano je jako zewnętrzne ściany dwóch domów o osi północ – południe, usytuowanych naprzeciwko siebie we wschodniej i zachodniej części dziedzińca. Oznaczało to również zbudowanie nowych, wyższych przypór narożnych lub znaczne przebudowanie starszych. Zachodnią część starego domu mieszkalnego rozebrano do fundamentów, choć w nowym układzie wykorzystano też znaczące odcinki jego ściany południowej. Dwa nowe równoległe domy po bokach niewielkiego prostokątnego dziedzińca różniły się rozmiarami, podziałem wewnętrznym, a po części również kształtem, przy czym nieregularność południowej części zachodniego domu wynikać mogła z włączenia w jego konstrukcję starszego budynku stojącego w południowo – zachodnim narożniku zamku. Zmieniony układ zamku sugerowałby zmianę komunikacji, mianowicie rozebranie dawnej bramy wschodniej i postawienie nowej bramy od strony północnej, zwróconej w stronę miasta. Niewykluczone jednak, że pozostawiono też starą bramę wraz z przejazdem.
Stan obecny
Liczne przebudowy całkowicie zatarły pierwotny wygląd zamku, którego średniowieczne mury ukryte są dziś w nowożytnej bryle, będącej wynikiem przekształceń z XVI-XVIII wieku, a zwłaszcza neogotyckiej przebudowy Tytusa i Jana Działyńskich z XIX wieku. Największa ilość pierwotnych murów zachowała się na poziomie przyziemia, za wyjątkiem całkowicie przekształconego narożnika południowo – wschodniego wraz z całą dawną kurtyną wschodnią. Relikty gotyckiej wieży narożnej ukryte są obecnie w murach neogotyckiej wieży północno – wschodniej.
Obecnie w Kórniku mieści się muzeum z wieloma unikatowymi eksponatami: meblami, obrazami mistrzów polskich i europejskich, rzeźbami, numizmatyką, militariami polskimi i wschodnimi, oraz wyrobami rzemiosła artystycznego z porcelany i srebra. Zamek jest także siedzibą Biblioteki Kórnickiej PAN, jednej z największych bibliotek w Polsce. Muzeum otwarte jest od od wtorku do niedzieli: 10.00-17.00, a poza sezonem 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrałojć M., Andrałojć M., Najstarsze fazy budowy zamku w Kórniku w kontekście nowych źródeł, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 41/2024.
Janicka K., Odpowiedź na polemikę Róży Kąsinowskiej i komentarz do jej ostatniej monografii Zamek w Kórniku (2019), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 37/2020.
Janicka K., Rezydencja Stanisława Górki w Kórniku (ok. 1557-1592). Propozycja rekonstrukcji, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 36/2019.
Kaczor K., Kontrakt na budowę zamku w Kórniku z 1426 roku, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 38/2021.
Karłowska-Kamzowa A., Zamek kórnicki w średniowieczu, Wrocław 1968.
Kąsinowska R., Zamek w Kórniku, Kórnik 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 1, Warszawa 2019.