Historia
Zamek zbudowany został pod koniec XIV wieku z fundacji Wyszoty z Kórnika, brata biskupa poznańskiego Mikołaja, który być może także partycypował w finansowaniu budowy. Prawdopodobnie zaangażowanie Wyszoty w wewnętrzne walki wielkopolskich rodów Grzymalitów i Nałęczów wpłynęło na decyzję o budowie obronnej, murowanej siedziby. Zamek wzniesiono w osadzie Kórnik, która usytuowana była na przecięciu ważnego szlaku z Poznania do Wrocławia oraz mniej istotnego traktu prowadzącego do Kostrzyna.
Pierwsza przebudowa zamku odnotowana została w akcie spisanym w 1426 roku pomiędzy Mikołajem z Górki, kanclerzem kapituły poznańskiej, a cieślą Mikołajem z Poznania. Powiększono wtedy powierzchnię użytkową zamku i jego walory obronne. Kolejna rozbudowa łączyła się z latami 1555-1574 i wojewodą poznańskim Stanisławem Górką, jednym z najmajętniejszych szlachciców Rzeczpospolitej. Zamek stał się wówczas renesansową rezydencją obronną, w której Górka gościł między innymi Henryka Walezego, udającego się na koronację do Krakowa.
Po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki w 1592 roku Kórnik przeszedł w posiadanie Czarnkowskich, a w 1610 roku został sprzedany przez Andrzeja Czarnkowskiego Zygmuntowi Grudzińskiemu. Od 1676 roku zamek był własnością rodu Działyńskich. W drugiej połowie XVIII wieku Teofila Potulicka z Działyńskich przebudowała zamek na rezydencję pałacową w stylu francuskim. Ostateczną zmianę wyglądu obiektu przeprowadził w XIX wieku Tytus Działyński w stylu neogotyku angielskiego.
Architektura
Średniowieczny zamek wzniesiony został z cegieł na kamiennym fundamencie, na otoczonym nawodnioną fosą ziemnym kopcu, wystającym z podmokłych terenów przy Jeziorze Kórnickim. Wody wydłużonego południkowo jeziora zapewniały ochronę od zachodu, od południa natomiast znajdował się trudno dostępny, zabagniony teren. Po wschodniej stronie zamku, już na suchym terenie przebiegał trakt łączący Poznań z Bninem, na północy natomiast usytuowana była osada z XV-wiecznym kościołem kolegiackim, przypuszczalnie oddzielona od zamku gospodarczą zabudową otwartego podzamcza. Choć miasto w XVI wieku posiadało dwie bramy, to najpewniej w średniowieczu posiadało co najwyżej obwarowania drewniano – ziemne.
Zamek miał formę nieregularnego czworoboku o wymiarach około 22,3 x 24,8 x 31 x 32 metry, z zakrzywioną zwłaszcza południową kurtyną muru, być może dostosowaną do formy terenu. W narożniku północno – wschodnim znajdowała się cylindryczna wieża główna o średnicy 8 metrów. Kontrolowała ona bramę wjazdową na dziedziniec, a zarazem przechodzącą przez Kórnik drogę. Prowadzący od północy wjazd, wzmocniony był wysuniętym z obwodu prostokątnym budynkiem bramnym o wymiarach 6,5 x 8,5 metra. Zabudowę mieszkalną stanowił dom o długości 10 i szerokości 9 metrów, być może dwu lub trzykondygnacyjny. Usytuowano go we wschodniej części dziedzińca, jako iż zachodnia była wilgotniejsza (położona bliżej jeziora) i wykorzystana dopiero w trakcie rozbudowy z XV wieku. Jego ogrzewanie mógł zapewniać piec kaflowy, gdyż odnaleziono fragmenty kafli z ornamentem maswerkowym i motywem rybiego pęcherza.
Po przebudowie z pierwszej połowy XV wieku w zachodniej części dziedzińca powstały dwa domy o konstrukcji szachulcowej, wzniesione na kamienne podmurówce, trójkondygnacyjne, o wymiarach 5,5 x 11 metrów, które tworzyły kształt litery L. Wewnątrz poszczególne kondygnacje oddzielały od siebie drewniane, płaskie stropy. Przy domach utworzono dwa ryzality o formach półcylindrycznych baszt (średnica jednego z nich wynosiła 3 metry). Wszystkie te nowe konstrukcje zostały pokryte dachami gontowymi, a budynki zachodnie zgodnie z umową miały otrzymać także rodzaj ozdobnego krenelażu. Nadbudowano także w drewnie któryś z istniejących już wcześniej budynków, być może główny murowany dom mieszkalny. Nowa kondygnacja miała być przeznaczona na magazyn zboża. Mistrz Mikołaj otrzymał również zlecenia na bliżej nieznane prace w górnych partiach wieży bramnej, w której wykonano ponadto wówczas nowy most zwodzony oraz bronę.
Stan obecny
Liczne przebudowy zatarły całkowicie pierwotny wygląd zamku, którego średniowieczne mury ukryte są w nowożytnej bryle. Obecnie mieści się w nim muzeum z wieloma unikatowymi eksponatami: meblami, obrazami mistrzów polskich i europejskich, rzeźbami, numizmatyką, militariami polskimi i wschodnimi, oraz wyrobami rzemiosła artystycznego z porcelany i srebra. Zamek jest także siedzibą Biblioteki Kórnickiej PAN, jednej z największych bibliotek w Polsce. Muzeum otwarte jest od od wtorku do niedzieli: 10.00-17.00, a poza sezonem 10.00-16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Janicka K., Rezydencja Stanisława Górki w Kórniku (ok. 1557-1592). Propozycja rekonstrukcji, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 36/2019.
Karłowska-Kamzowa A., Zamek kórnicki w średniowieczu, Wrocław 1968.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 1, Warszawa 2019.