Historia
Klasztor cysterski w Korzywnicy ufundowany został w 1185 roku przez komesa Mikołaja Bogorię Skotnickiego, przy wsparciu księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Pierwsi mnisi wraz z opatem Teodorykiem przybyli z opactwa Morimond we Francji. Dzięki staraniom komesa, książę zwolnił zakonników z podatków oraz nadał im pierwsze uposażenie, powiększone w 1212 roku przez biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka. Pomimo tego dochody opactwa były skromniejsze niż w innych klasztorach cysterskich w Małopolsce, otrzymane zaś ziemie przeważnie były jeszcze niezagospodarowane. Ponadto mnichom utrudniały administrowanie skomplikowane stosunki własnościowe i nadania ograniczające się do części wsi.
Mnisi zapewne początkowo korzystali z prowizorycznych, drewnianych zabudowań o nieznanej formie. Budowę murowanego kościoła klasztornego rozpoczęto na początku XIII wieku i ukończono przed upływem pierwszej ćwierci tego stulecia. Jego budowa prowadzona była w dwóch etapach: wpierw wzniesiono zasklepione prezbiterium, mury obwodowe transeptu i boczne kaplice, a następnie korpus nawowy i sklepienia transeptu. W 1207 roku biskup krakowski Pelka (Fulko) dokonał konsekracji klasztornych budynków, choć prace nad nimi trwały zapewne do końca XIII wieku, a nawet i w XIV i XV wieku, o czym świadczą liczne darowizny Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły.
W 1241 roku klasztor stał się celem najazdu mongolskiego w wyniku którego został zdewastowany i ograbiony. Podobne zniszczenia miały miejsce również podczas drugiego najazdu w 1259. Odbudowę klasztoru po tych zniszczeniach wspierał trzy lata później książę Bolesław Wstydliwy, nadając zakonnikom liczne przywileje. Na początku XIV wieku staraniem arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego przeprowadzono znaczną przebudowę klasztoru, nadającą mu cechy gotyckie, a w 1346 roku król Kazimierz Wielki zwolnił ze świadczeń mieszkańców Koprzywnicy i kilku pobliskich wsi za udział przy budowie klasztornych murów. W 1461 opat Mikołaj z Trzebnicy zapoczątkował gruntowny remont, kontynuowany jeszcze przez jego następcę Mikołaja z Przeworska, w czasie którego wzniesiono między innymi murowane krużganki i nowe bramy klasztorne.
W 1508 kościół i klasztor uległy uszkodzeniu na skutek pożaru. Zniszczone zostały wówczas zwłaszcza dachy i zabudowa drewniana. Odbudowy zniszczeń dokonał opat Mikołaj z Robczyc, który zapewne przeniósł się po pożarze ze skrzydła wschodniego klauzury do osobnego, drewnianego budynku. W latach 1615-1620 za rządów Hieronima Ossolińskiego wzniesiony został pałac opacki zwany „Opatówką”, a trzydzieści lat później opat Zbigniew Ossoliński odnowił kościół oraz wybudował kruchtę i nową wieżyczkę na skrzyżowaniu naw. Pod koniec XVIII wieku przeprowadzone zostały ostatnie przed kasatą, gruntowne prace modernizacyjne nadające klasztorowi elementy barokowe. W 1819 władze carskie wydały dekret kasacyjny klasztoru, wprowadzony w życie przez władze Królestwa Polskiego. Niezamieszkane lub przeznaczone do celów gospodarczych zabudowania klasztorne uległy szybkiej dewastacji, co ostatecznie doprowadziło do rozebrania dużej ich części.
Architektura
Opactwo usytuowano na prawym brzegu Koprzywianki, niedaleko jej ujścia do Wisły, a także bardzo blisko bezimiennego potoku, który uchodził do Koprzywianki i zaopatrywał klasztor w wodę. Na południowym – wschodzie znajdowała się nizina, której bujne łąki narażone były na powodzie i zmiany koryta rzeki, natomiast na północy faliste wzgórza oraz bezleśne, urodzajne i dogodne do uprawy pszenicy ziemie. Prawy brzeg Koprzywianki był w XII wieku w dużej części zalesiony, jeszcze w XIV wieku do klasztoru przylegał od zachodu las skrzypczowski. Sam teren budowy znacznie opadał w kierunku północnym i zachodnim, lecz nie zniwelowano go, przez co różnica poziomów między częścią południowo – wschodnią a północno – zachodnią wyniosła aż 3,2 metra.
Kościół klasztorny powstał jako budowla o formie bazyliki na planie krzyża łacińskiego, z trójnawowym, czteroprzęsłowym korpusem (16 x 24,8 metra), transeptem (21,2 x 6,2 metry) i z prostokątnym, jednoprzęsłowym prezbiterium (6,7 x 8 metrów), pierwotnie flankowanym przez dwie kaplice na rzucie kwadratu, po jednej przy każdym ramieniu transeptu. Został wzniesiony z dużych ciosów dokładnie obrobionego piaskowca, w technice opus emplectum, czyli z wypełnieniem wnętrza ścian łamanym kamieniem zalanym zaprawą wapienną. Nawę główną, prezbiterium i ramiona transeptu przykryto dachami dwuspadowymi, zaś nawy boczne jednospadowymi. Na przecięciu nawy głównej z transeptem umieszczono wieżyczkę na niewielki dzwon, sygnaturkę.
Konstrukcja kościoła opierała się na prostokątnych przęsłach przykrytych sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Większość ich obciążenia przenoszona była za pomocą żeber w cztery naroża, wzmacniane we wnętrzu przez pilastry oraz na zewnątrz przez lizenoskarpy. Gurty między przęsłami oparto na półkolumnach, żebra natomiast na służkach z okazałymi głowicami, osadzonych na wysokich cokołach i bazach. Żebra zostały spięte zwornikami, których większość pokryto geometryczną dekoracją plecionkową. Jedynie na skrzyżowaniu naw na zworniku wyrzeźbiono baranka oraz napis Agnus Dei, a na zworniku kaplicy bocznej przedstawienie tzw. Ręki Bożej i napis Symeon. Podział wnętrza na dwa poziomy zapewniał gzyms opaskowy przechodzący w imposty rozbudowanych pilastrów i wsporników. W dolnej części ścian umieszczono portale oraz półkoliste arkady międzynawowe, natomiast w górnej ściany przepruto półkoliście zamkniętymi oknami. We wschodniej elewacji prezbiterium umieszczono okazały okulus, pierwotnie zapewne wypełniony rozetą, a wyżej trójkątny szczyt z małym, szczelinowym oknem. W elewacji zachodniej przepruto trzy portale wejściowe, powyżej nich trzy okna oraz niewielki okulus.
W północnym ramieniu transeptu zastosowano odrębne, bardziej archaiczne formy detalu architektonicznego, w postaci głowic kostkowych czy fryzów arkadkowych. Wskazywałoby to raczej na udział przy budowie tej części kościoła odrębnego warsztatu kamieniarskiego, niż na różnicę chronologiczną w budowie. Głowice filarów skrzyżowania naw, półkolumny podtrzymujące wschodnie arkady naw bocznych oraz ich filary przyścienne otrzymały urozmaiconą dekorację roślinną i geometryczną (palmety, lilie, jodełki, plecionki). Wyjątek stanowiły kostkowe głowice półkolumn arkady kaplicy północnej przy transepcie.
W okresie gotyku przeprowadzono przebudowę dachów kościoła. Na kamiennych szczytach zbudowano wówczas ceglane mury, podnoszące ich wysokość o około 3,9 metra. Wykonano również nową, wysoką więźbę dachową i nową wieżyczkę na sygnaturkę. Wnętrze kościoła pokryte zostało polichromią figuralną datowaną na połowę XIV wieku. Jej cechami charakterystycznymi były czarne kolory tła oraz postacie o wydłużonych proporcjach. W drugiej połowie XIV stulecia dodatkowo wymalowano geometryczne dekoracje na glifach okien północnego ramienia transeptu i na jednej z jego gurt. Zapewne w tym samym czasie powstały dekoracje roślinno – geometryczne w nawie południowej i polichromie żeber i gurt. Najpóźniej, na początku XV wieku, wykonane mogły być malowidła na wschodniej ścianie prezbiterium, przedstawiające między innymi klęczącego opata, oraz na północnej ścianie gdzie umieszczono w rzędach tarcze herbowe.
Klasztorne zabudowania klauzury przystawiono do północnej strony kościoła, gdzie trzy skrzydła otoczyły wewnętrzny wirydarz, stanowiąc łącznie prostokąt o wymiarach 35,6 x 48,5 metra (w tym wirydarz 15,1 x 16,9 metra). Wszystkie skrzydła klauzury oraz kościół połączone zostały krużgankami, z każdej strony podzielonymi na sześć przęseł, z których dwa skrajne narożne były współdzielone. Krużganki przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, od strony wirydarza podpartym przyporami, pomiędzy którymi przeprute były ostrołuczne okna. Krużganki zapewniały komunikację pomiędzy wszystkimi najważniejszymi pomieszczeniami konwentu, były też miejscem odpoczynku, nauki czy kontemplacji, a okazyjnie odprawiania rytuałów (np. procesje, obrzędowe mycie nóg przez opata mnichom).
Najstarsze skrzydło wschodnie zbudowano ze starannie opracowanych ciosów piaskowca o szarym zabarwieniu. W drugiej połowie XIII wieku jakość stawianych murów pogorszyła się, były one już wówczas wznoszone z kamienia łamanego oraz miejscami z bloków o słabo obrobionych powierzchniach. W tej konstrukcji zbudowano górną kondygnację. Budynek przystawiono do północnego ramienia transeptu z którym został skomunikowany portalami na poziomie przyziemia i górnego piętra. Jego elewacja przyziemia posadowiona była na wysokim cokole, nad którym zapewne wzniesiono od zachodu nadwieszane pilastry. W przeciwnej, wschodniej elewacji zastosowano lizenoskarpy, wzmacniające mury na granicy pomieszczeń i przęseł.
Wewnątrz parteru skrzydła wschodniego z północną kaplicą kościoła sąsiadował mały skarbiec, natomiast na przedłużeniu jego ściany wschodniej umieszczono trójprzęsłową zakrystię. Jej przęsła oddzielono od siebie gurtami i przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, a narożnik północny wzmocniono masywną przyporą. Do zakrystii wiodło wejście z transeptu oraz portal w ścianie zachodniej. Na północ od niej mieścił się kapitularz (9,3 x 9,9 metra), czyli sala obrad braci w której pod przewodnictwem opata codziennie dyskutowano o najważniejszych problemach konwentu. Był on węższy i posadowiony nieco niżej z powodu spadku terenu. Jego wnętrze o planie prostokąta przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na gurtach i żebrach o przekroju migdała. Zarówno gurty jak i żebra osadzono na dwóch kolumnach oraz na wspornikach przyściennych. Kolumny złożono z baz ozdobionych żabkami, smukłych trzonów i głowic z wyrzeźbionymi dekoracjami roślinnymi. Motywami roślinnymi ozdobiono również zworniki spinające środkowe sklepienia, choć ogólnie dekoracje kapitularza koprzywnickiego były bardziej powściągliwe w stosunku do kapitularzy opactw w Wąchocku czy Sulejowie. Pierwotnie znaczną część wnętrza obiegały kamienne ławy, a wejście prowadziło od strony krużganka przez portal z półkolistą archiwoltą, flankowany przez dwa przeźrocza. Po przeciwnej, wschodniej stronie światło zapewniały trzy półkoliście zwieńczone okna. Dodatkowo na północy wąskie przejście wiodło do klatki schodowej, która skomunikowana była również z krużgankiem przez portal z trójlistnym nadprożem. Schody prowadziły na piętro do dormitorium, przy czym pod nimi umieszczono wąskie pomieszczenie, najpewniej karcer. W jego południowej ścianie zachowała się prostokątna wnęka, a w północnej znajdowało się okazałe przeźrocze oraz przejście umieszczone w arkadzie z siedziskami. Po północnej stronie klatki schodowej mieściła się sklepiona kolebkowo sień z której wchodziło się do fraterni. Ta ostatnia składała się z czterech lub sześciu przęseł przykrytych sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Jej przeznaczeniem było zapewnienie miejsca do przeprowadzania ręcznych prac przez mnichów, zwłaszcza w okresie zimowym.
Piętro skrzydła wschodniego mieściło ponad zakrystią komnatę opata, oświetlaną wąskimi, prostokątnymi oknami, oraz w pozostałej części wspomniane już dormitorium, czyli wielką salę sypialną braci. Przeważnie w klasztorach cysterskich po obu stronach oświetlane były one niewielkimi oknami, które odpowiadały poszczególnym miejscom do spania. Na zachodzie okna wychodziły ponad jednospadowym dachem krużganka na ogród wirydarza, na wschodzie natomiast na przyklasztorne tereny. Sienniki od XII/XIII wieku oddzielane były drewnianymi lub szachulcowymi ściankami, czy też przepierzeniami tworzącymi osobne kabiny, czasem przesłonięte kotarami, zawsze jednak z pozostawieniem przejścia przez środek dormitorium. Na końcu skrzydła przeważnie znajdowały się przejścia do latryn, usytuowanych na piętrze, ponad kanałem ściekowym. Często ze względów higienicznych latryny budowano w pewnym oddaleniu i łączono z dormitorium za pomocą nadwieszanego na arkadach ganku.
W skrzydle północnym opactwa mieścił się wzniesiony z cegieł refektarz. Prowadził do niego ostrołuczny portal od strony krużganka, a doświetlały dwa okulusy z trójlistnymi rozetami. Wnętrze refektarza przykryte było dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym. Najpewniej refektarz sąsiadował z klasztorną kuchnią oraz być może z kalefaktorium, czyli z ocieplanym przez całą zimę pomieszczeniem w którym ogrzewać się mogli bracia. Zachodnie skrzydło nie zachowało się do czasów współczesnych dlatego jego układ pozostaje nieznany. Drogą porównań przypuszczać można, iż mieściły się w nim pomieszczenia konwersów, w tym ich refektarz, umieszczany zawsze na parterze w pobliżu cellarium oraz dormitorium, które ulokowywano na piętrze.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się przebudowany w okresie nowożytnym kościół klasztorny. Podczas remontów wydobyto spod tynków i uczytelniono wiele średniowiecznych fragmentów murów. Dojrzeć można elementy architektury romańskiej, w tym wykonane z kamiennych ciosów sklepienia ostrołukowe, fryz ząbkowy, zamurowaną rozetę, filary i półkolumny zdobione płaskorzeźbionymi ornamentami geometrycznymi i roślinnymi, czy też wspaniałe zworniki zdobione dekoracją plecionkową. Z pozostałości gotyckich zachowały się polichromie z XIV-XV wieku (największa na południowej ścianie prezbiterium), ślady ostrych łuków po krużgankach oraz podwyższone szczyty uzupełnione cegłą.
Zabudowania klauzury zostały w znacznej mierze rozebrane, pozostało jedynie wschodnie skrzydło klasztoru. Stanowi ono cenny zabytek architektury romańskiej z elementami gotyku. Widoczne są ślady sklepień oraz bogato dekorowane wsporniki w postaci maszkaronów i ludzkich głów. Najlepiej do czasów współczesnych zachował się romański kapitularz, wsparty na dwóch kolumnach ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kozłowska-Budkowa Z., Szczur S., Dzieje opactwa cystersów w Koprzywnicy do końca XIV wieku, „Nasza Przeszłość : studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, t. 60, 1983.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Łużyniecka E., Kunkel R., Świechowski Z., Architektura opactw cysterskich. Małopolskie filie Morimond, Wrocław 2008.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.