Historia
Gotycki kościół parafialny Najświętszej Marii Panny w Kołobrzegu zaczęto wznosić na początku XIV wieku, na miejscu starszej budowli z XIII wieku, której kanonik o imieniu Rienerus wzmiankowany był w 1219 roku. W 1254 roku kardynał Piotr z Utrechtu nadał odpust na budowę nowego kościoła, zapewne w związku z przeprowadzoną rok później lokacją miasta na prawie lubeckim. W 1282 roku wzmiankowany był on już jako kolegiata, ale pełnił też funkcje miejskiej fary. W 1289 roku wzmiankowano w źródłach pisanych „armarium canonicorum”.
W 1316 roku udzielono odpustu dla tych, którzy wspomagali prace budowlane rozpoczęte w pierwszych latach XIV wieku w związku z gruntowną, gotycką przebudową kołobrzeskiego kościoła. Początkowo nadano mu formę trójnawowej hali z dolną partią masywu zachodniego, dobudowanymi zapewne do starego prezbiterium. W latach 1323-1331 wzniesiono nowe gotyckie prezbiterium, a w okresie 1379-1386 dwie nawy zewnętrzne (możliwe jest jednak również, iż wpierw wzniesiono prezbiterium, a następnie korpus nawowy o czym świadczyć miałaby przypora zachodnia po stronie północnej, wtopiona we wschodni mur). W drugiej połowie XV wieku w północną nawę boczną wbudowano emporę oraz wzniesiono wieżę północną. Wieża południowa prawdopodobnie powstała nieco później. Pod koniec XV wieku połączono wieżę północną i południową w jeden masywny blok, dodano hełm środkowy i w ten sposób nadano świątyni ostateczny wygląd.
Kościół Mariacki w Kołobrzegu w XVI wieku przejęty został przez protestantów, co zaowocowało powstaniem nowożytnych empor ponad nawami bocznymi. Na skutek osiadania gruntu kilkakrotnie dochodziło do napraw świątyni. W XVII i XVIII wieku konieczne były liczne naprawy sklepień, które ponad prezbiterium zostały zniszczone w 1761 roku w trakcie oblężenia. Prace rekonstrukcyjne połączone z regotyzacją prowadzono w latach 1874-1876 i 1887-1890. W 1945 roku podczas walk o Festung Kolberg kościół stanowił ważny punkt obrony miasta i został zniszczony przez ostrzał artylerii radzieckiej. Po II wojnie światowej jego ruiny początkowo zamierzono rozebrać, na szczęście w 1957 roku przekazano go Kościołowi katolickiemu i rozpoczęto odbudowę.
Architektura
Kościół wzniesiono na działce na południowy – zachód od rynku miejskiego, a z powodu orientowania względem stron świata, jego oś usytuowano ukośnie względem siatki ulic. W okresie gotyku uzyskał on formę budowli halowej, murowanej z cegły na kamiennej podmurówce. Pierwotnie zbudowany jako świątynia trójnawowa, ostatecznie uzyskał wygląd świątyni pięcionawowej, piecioprzęsłowej z wyodrębnionym niższym prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończonym pięciobocznie. Nawa główna i przylegające do niej nawy boczne otrzymały jednakową wysokość, natomiast nawy skrajne wzniesiono jako niższe. Skrajna nawa południowa, podobnie jak prezbiterium, zamknięta została wielobocznie. Po stronie zachodniej usytuowana została masywna wieża o 40 metrowej wysokości, zbudowana na planie prostokąta, zwieńczona hełmem ostrosłupowo-iglicowym z latarnią. Powstała ona z połączenia pod koniec XV wieku czworobocznej wieży północnej i południowej. Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się zakrystia ze skarbcem.
Wielkie powierzchnie elewacji zewnętrznych wzmocniono przyporami i przepruto wysokimi oknami: dwu i trójdzielnymi w prezbiterium oraz trójdzielnymi i czterodzielnymi w korpusie nawowym. Otwory okienne i wejściowe otrzymały ostrołukowe wykończenia, profilowane uskokowo. W dwóch miejscach, po południowej stronie prezbiterium i w narożniku północno – zachodnim korpusu, przypory zastąpiono wielobocznymi wieżyczkami komunikacyjnymi. Pięciokondygnacyjny masyw zachodni w dolnej części, odpowiadającej wysokościom ścianom korpusu, pozbawiony został rozczłonkowań za wyjątkiem triady dużych okien od zachodu i nieco mniejszych po bokach. Trzy wyższe kondygnacje wydzielono gzymsami i ozdobiono blendami, przy czym w części północnej elewacji zachodniej zostały one regularnie rozstawione, a w części środkowej i południowej niesymetrycznie. Odpowiednio północna elewacja masywu zachodniego utworzona została jako regularna, a południowa nieregularna. Był to wynik długiego procesu budowlanego i następujących zmian w jego trakcie.
Wewnątrz w zewnętrznych nawach bocznych założono sklepienie gwiaździste, natomiast w nawie głównej, nawach bocznych i prezbiterium krzyżowo-żebrowe. Nieco niższe nawy zewnętrzne otwarte zostały wysokimi arkadami, przeprutymi w murach obwodowych w trakcie rozbudowy kościoła. Pierwotnie prezbiterium od korpusu nawowego oddzielało lektorium, a na wysokości parapetów okiennych istniał przepruwający przyścienne filary ganek. W północnej nawie wprowadzono kondygnację emporową, w nawie południowej rodzaj ganku pomiędzy filarami. W przyziemiu masywu zachodniego umieszczono trzy wysokie pomieszczenia, połączone ze sobą i ze środkowymi nawami kościoła. Utworzyły one układ jakby trzech połączonych wnętrz krzyżowych, wpisanych między osiem masywnych filarów, stanowiących konstrukcyjny szkielet masywu zachodniego.
Podział na nawy w korpusie zapewniły ośmioboczne, masywne filary osadzone na cokołach, z trójdzielnymi służkami wiązkowymi w układzie krzyżowym. Ich kapitele umieszczono poniżej nasady łuków arkad międzynawowych. Wewnętrzne nawy boczne oddzielono od naw skrajnych filarami wyciętymi w grubości pierwotnych murów obwodowych. Od strony naw skrajnych osadzono na nie przypory. Wewnętrzne elewacje kościoła a także filary międzynawowe pierwotnie pokryte było barwnymi polichromiami ściennymi.
Stan obecny
Kolegiata kołobrzeska stanowi jeden z najwspanialszych przykładów rozpowszechnionego na Pomorzu typu architektonicznego, w postaci hali z jednonawowym prezbiterium i monumentalnym masywem wieżowym, dla których prawdopodobnie stanowiła pierwowzór. Do dnia dzisiejszego z powodu wojennych zniszczeń niestety nie zachowało się średniowieczne lektorium, a zniszczone jeszcze w XVIII wieku sklepienia prezbiterium są powojenną rekonstrukcją, podobnie jak zburzone w trakcie ostatniej wojny sklepienia korpusu oraz szczyt wschodni. Nie przetrwała również gotycka zakrystia ze skarbcem. Do zachowanego średniowiecznego wyposażenia należy: gotycka menora pochodząca z 1327 roku, krucyfiks z 1330 roku, chrzcielnica z 1355 roku, gotyckie świeczniki Korona Holków z 1420 roku, oraz Korona Schlieffenów z 1523 roku, nagrobne tablice kołobrzeskich mieszczan, a także najstarsze w Polsce stalle rajców miejskich pochodzące z XIV wieku. Na północno – wschodnim filarze korpusu nawowego zachowała się gotycka polichromia z przedstawieniem Madonny z dzieciątkiem, w północnej nawie wewnętrznej malowidło pary Panien Mądrych i Głupich, a w przyziemiu sceny pasyjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kubicki D., Gotyckie świątynie powiatów koszalińskiego i kołobrzeskiego, Pelplin 2001.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.