Historia
Kisielice (Kiszelyc, Freistadt) po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1293 roku, gdy biskup i pomezańska kapituła katedralna zapisała rycerzowi Dietrichowi Stange (Stańko) rozległe dobra ziemskie, które obejmowały również obszar późniejszego miasta. Dietrich otrzymał także prawo ufundowania kościoła („civitaten unam, ecclesias, construendi con ferendi in predictis bonis”), który zbudowany został około początku XIV wieku. W 1331 roku odnotowano już miejscowego proboszcza i wikariusza.
W 1397 roku wdowa Stange sprzedała Kisielice wraz z kościołem biskupowi pomezańskiemu. W 1414 roku miasto zostało zdewastowane przez wojska polskie, nie wiadomo jednak jakie zniszczenia odniósł budynek kościoła. Po raz kolejny Kisielice spłonęły w czasie wojny trzynastoletniej, w 1455 roku, co zapewne wiązało się również z jakimiś zniszczeniami stojącego blisko zabudowy mieszkalnej kościoła. Następnie miasto i kościół pozostały w polskich rękach aż do traktatu pokojowego z 1466 roku, później jako lenno polskie pod władzą zakonu krzyżackiego.
W protokole z wizytacji kościoła z 1576 roku odnotowano, iż prowadzone były bliżej nieznane prace budowlane, nie wiadomo jednak czy związane z naprawami czy rozbudową. W 1653 roku pożar zniszczył dachy kościoła oraz stojącą przy nim drewnianą wieżę. W kolejnych latach została ona zastąpiona wieżą szachulcową, zniszczoną w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1775 roku. W latach 1856 – 1857 roku wybudowano murowaną wieżę neogotycką.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim i częściowo nieregularnym, na dość wysokim kamiennym cokole (około 1,5-2 metry). Usytuowano go na wzniesieniu, ze stokami opadającymi na zachodzie ku wodom jeziora. Zajmował południową część miasta, na niewielkim otoczonym budynkami placu, przez który przebiegała główna droga, na północy poszerzająca się do formy niewielkiego rynku z ratuszem. Pomimo niewielkiej ilości wolnego miejsca kościół udało się zorientować względem stron świata.
Pierwotnie kościół składał się z pojedynczej, szerokiej nawy na planie prostokąta o wymiarach 21,5 x 17,3 metra i niższego prezbiterium wielkości 14 x 13,1 metrów, które razem nie zostały ustawione w osi, ale z odchyleniem nawy ku południowi. Obydwie części stanowiły dość zwartą, krótką, ale szeroką bryłę. Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się dwukondygnacyjna zakrystia. Kościół nakrywały dachy dwuspadowe, osobne dla nawy i prezbiterium, oparte na gotyckich szczytach. Szczyt wschodni prezbiterium zapewne miał najokazalszą formę ze wszystkich. Był dziewięcioosiowy, schodkowy, z ciągłymi ostrołukowymi blendami oddzielonymi lizenami.
Zarówno nawę jak i prezbiterium opięto przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem, a pozostałymi prostopadłymi do osi wzdłużnej. Podziały poziome elewacji oprócz cokołu utworzył fryz opaskowy pod okapem dachu, umieszczony na ścianach nawy i prezbiterium. Pomiędzy przyporami przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, po jednym pomiędzy każdą parą, za wyjątkiem środkowego przęsła nawy od południa i północy oraz zachodniego przęsła od północy. Ściany środkowego przęsła przeznaczone zostały na portale, wejście utworzono też na osi od zachodu (wszystkie ostrołuczne, profilowane kształtkami podobnymi do wykorzystanych na zamku średnim w Malborku).
Pomimo symetrycznie rozstawionych przypór, wnętrze nawy i prezbiterium kościoła najpewniej nie zostało nigdy podsklepione, założono jedynie drewniane stropy. Nawę od prezbiterium oddzielono ostrołucznie zamkniętą, nieprofilowaną arkadą tęczy. Na piętrze zakrystii mieściła się empora, otwarta arkadą do prezbiterium.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotne ściany nawy i prezbiterium, ale ich portale i dolne partie murów zostały gruntownie odnowione. Ponadto brakuje szczytu zachodniego nawy, szczyt wschodni jest współczesny, zaś szczyt wschodni prezbiterium został odnowiony (średniowieczne są jego dolne partie do około połowy drugiego uskoku). Nie zachowała się średniowieczna zakrystia, na miejscu której stoi dziś neogotycka wieża (arkada piętra empory została zamurowana). Z pierwotnych detali architektonicznych wyróżniają się profilowane portale wejściowe do nawy oraz dawny portal do zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.