Historia
Powstanie murowanych obwarowań w Kazimierzu nad Wisłą wiązać można z istniejącą tu już od XIII wieku komorą celną. Wieża, nazywana potocznie Wieżą Łokietka, powstała na przełomie XIII i XIV wieku, możliwe iż właśnie z fundacji tego władcy. Strzegła ona szlaku komunikacyjno – handlowego jakim była rzeka Wisła oraz przeprawy przy której pobierane było cło. Budowa takich obwarowań ma liczne analogie na terenach słowackich (dawniej Górne Węgry) oraz polskich (np. zamki w Rytrze i Czchowie), przy czym wieża w Kazimierzu byłaby najdalej na wschód wysuniętym obiektem tego typu.
Zamek wzniesiony został nieco później, bo w czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego, około początku drugiej połowy XIV wieku, najpewniej w latach 50-tych. Bodźcem do jego budowy, podobnie jak obwarowań w Lublinie, mógł być najazd Tatarów z 1341 roku oraz Litwinów z lat 1349-1350, którzy spustoszyli okoliczne ziemie. Oba założenia pełniły funkcję obronną, ale także i administracyjną, jako starostwo niegrodowe. Z tego powodu w późniejszym okresie pozostawały w rękach tenutariuszy. W 1359 roku wymieniony został pierwszy burgrabia zamku w Kazimierzu, a następnie w 1373 roku jego dzierżawca, Wilczek z Birkowa herbu Topór, podstoli i kasztelan sandomierski. Z 1496 roku zachowała się ciekawa wzmianka zamieszczona w kronice klasztoru benedyktynów w Sieciechowie, informująca iż poddani klasztorni byli przeciążeni pracą koło reperacji zamku kazimierskiego.
W XV wieku tenutariuszem Kazimierza był ród Grotów z Ostrowa, a najdłużej bo od 1509 do 1644 roku starostwo kazimierskie dzierżyli Firlejowie. Wtedy też za sprawą Mikołaja Firleja miała miejsce renesansowa przebudowa zamku. Jego powolny upadek rozpoczął się po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów w latach 1655-1657 i 1707-1714. Od 1774 roku warownia była już opuszczona.
Architektura
Zespół średniowiecznych fortyfikacji w Kazimierzu Dolnym składał się z zamku królewskiego oraz usytuowanej wyżej i oddalonej o 180 metrów, cylindrycznej wieży. Wzniesiono ją na wzgórzu górującym nad miastem i rzeką. Została zbudowana z łamanego kamienia na planie koła o średnicy 10 metrów. Jej wysokość sięga 20 metrów, a grubość murów dochodzi w przyziemiu do 4 metrów. Otrzymała charakterystyczny beczkowaty kształt, rzadko występujący w Polsce, ale często w regionie sasko – turyńskim. Forma ta miała utrudniać dostawianie drabin oblężniczych, ponadto wystrzeliwane strzały podobno padały pod kątem niebezpiecznym dla samych atakujących. Wejście do wnętrza wieży umieszczono na wysokości sześciu metrów nad poziomem gruntu. Być może prowadził do niego pomost z drewnianych obwarowań jakie musiałyby okalać wieżę (choć nie zostały odkryte w trakcie badań archeologicznych), lub ewentualnie wejście poprowadzono po drewnianych schodach wprost z dziedzińca. W razie zagrożenia pomost taki można było zdemontować lub wciągnąć do środka, całkowicie odcinając wieżę od wrogów. Najstarsze przekazy źródłowe wskazują, że mogła być przykryta stożkowatym dachem wspartym na drewnianych słupach z zachowaniem obronnej galerii, osłanianej przedpiersiem z krenelażem. W jej wnętrzu zachowały się ślady trzech kondygnacji użytkowych: wejściowej, wyżej obronnej i najobszerniejszej mieszkalno-gospodarczej z zachowanymi śladami kominka. Wszystkie posiadały płaskie, drewniane stropy i skomunikowane były za pomocą drabin i otworów w sufitach. W najniższej kondygnacji dodatkowo mieścił się ciemny i duszny loch, głęboki na 6,7 metra (licząc od poziomu wejścia do wieży). Przy grubości murów dochodzącej do 4 metrów, jego przestrzeń wewnętrzna była bardzo mała, wynosiły 2,3 metra średnicy. Wyższe piętra wyposażone były w pojedyncze szczelinowe otwory okienne z kamiennymi ławami.
Założenie zamkowe usytuowano na sąsiednim wzgórzu, bliżej miasta, które mogło być jego zapleczem gospodarczym i którego obronie także miał służyć. Był to doskonały punkt strategiczny umożliwiający kontrolę traktu wodnego, przeprawy i sąsiednich dróg. Wykorzystano przy tym naturalne warunki obronne w postaci stromego stoku od strony Wisły i miasta oraz jar stanowiący naturalną fosę odcinającą teren zamkowy od wysoczyzny po stronie wschodniej i północnej. Wszystkie mury zostały posadowione na odpowiednio przyciętej skale.
Pierwotnie zamek składał się z murów obwodowych o kształcie wydłużonego wieloboku o wymiarach 30×65 metrów. Po stronie północno – wschodniej narożnik początkowo był ucięty, by dostosować mury do kształtu terenu i skarpy wzgórza. W jego pobliżu znajdował się pierwotny wjazd na zamkowy dziedziniec, prowadzący z kierunku cylindrycznej wieży. Musiał poprzedzać go drewniany most. Obwód wzmocniono sześcioma przyporami od strony zachodniej i dwiema od północnej, najbardziej stromej skarpy wzgórza. Po stronie południowo – zachodniej mur uformowano w kilkukondygnacyjną wieżę. Niegdyś uznawano ją za otwartą od strony dziedzińca, jednak wewnętrzne przebicie było wtórne, a wieża pierwotnie mogła być zamknięta. Mury obronne miały od 6 do 8,5 metra wysokości i zwieńczone były, podobnie jak wieża cylindryczna, krenelażem. Wejście na chodnik w ich koronie wiodło po schodach utworzonych w grubości muru. Ich relikty zachowały się w południowo- zachodnim narożniku dziedzińca. Z racji szczupłości zabudowy mieszkalnej, prawdopodobnie musiały istnieć na dziedzińcu jakieś zabudowania drewniane. W pobliżu wschodniej linii murów znajdowała się również wykuta w skale studnia o głębokości aż 62 metrów. Miała ona owalny kształt, lecz wyżej jej cembrowina przechodziła za pomocą tzw. tromp w prostokątny szyb. Kształt ten wiązał się zapewne z użyciem kołowrotu o dwóch wiadrach, o czym wspominają źródła pisane z 1509 roku. Odkryty w sąsiedztwie studni od północy mur może wskazywać, że była ona funkcjonalnie powiązana z budynkiem gospodarczym, być może z kuchnią.
Rozbudowa w XV wieku polegała na wzniesieniu w południowo – zachodniej części dziedzińca budynku mieszkalnego, wyróżniającego się techniką murów kamiennych z ceglanymi warstwami wyrównawczymi na poziomie stropów i parapetów, stanowiącymi charakterystyczną dekorację z pasów czterech warstw cegieł (zasada ta wywodziła się z konstrukcji stosowanych m.in. w budowlach Cesarstwa Bizantyjskiego, była wykorzystywana dla wyrównania cegłą nieregularnych warstw lica kamiennego). Był to trójkondygnacyjny, dwudzielny budynek z parterem o funkcji gospodarczej i z rezydencjonalnym pierwszym piętrem. Jako iż poziom dziedzińca był wówczas nierówny, spadek ku południowemu zachodowi został wykorzystany pod budowę dolnej kondygnacji. Podziały wewnętrzne są słabo czytelne, ale prawdopodobnie budynek na poziomie dwóch najniższych kondygnacji posiadał po dwa pomieszczenia. Wejście do wschodniego parterowego pomieszczenia prowadziło przez drzwi w narożu południowo-wschodnim dziedzińca. Pomieszczenie to było wyposażone w jedno okno i skomunikowane z izbą od zachodu, również z jednym oknem. Nie wiadomo czy pomieszczenia te miały sklepienia, lecz na wyższej kondygnacji znajdowały się dwie izby nakryte stropem opartym na odsadzce muru. Część zachodnią zajmowała zapewne sień z jednym oknem, a wschodnią wielka izba z trzema dużymi oknami. Relikty detalu architektonicznego odnalezionego na zamku wskazują na zastosowanie w budynku okien ostrołukowych oraz zwieńczonych łukiem odcinkowym. Na trzeciej kondygnacji znajdowało się wówczas niskie, jednoprzestrzenne pomieszczenie z trzema małymi oknami od północy, z jednym okienkiem od południa i jednym w ścianie szczytowej od wschodu. Wnętrze to było zapewne przeznaczone na mieszkanie dla załogi zamku. W trakcie przebudowy dawną ukośną wieżę południowo – zachodnią podwyższono o dwie kondygnacje i na poziomie parteru skomunikowano z sienią, podczas gdy jej trzecia kondygnacja (przypuszczalnie dostępna wewnętrznymi schodami), zapewne wyższa od korpusu, mogła mieścić oświetlaną dwudzielnym oknem kaplicę.
W XV wieku wzniesiono także przy południowej elewacji budynku czworoboczną wieżę. Obecnie trudno określić ile miała kondygnacji, ale z pewnością ich poziomy użytkowe różniły się pierwotnie o pół kondygnacji od tych z budynku mieszkalnego. Zaopatrzona była w małe okienka typu strzelnicowego: dwa w elewacji zachodniej, trzy od strony wschodniej i przypuszczalnie jedno od południowej. Mogły one pełnić rolę obserwacyjną i zapewniać obronę flankową zamku od strony drogi dojazdowej i przeprawy przez Wisłę. Wewnętrzną komunikację zapewniały drewniane schody.
W drugiej połowie XV wieku przeprowadzono niwelację dziedzińca. Wzniesiono również przed budynkiem mieszkalnym murowaną łaźnię, której podłoga wykonana z polepy obniżała się w kierunku zachodnim, w stronę wejścia. Jednocześnie podniesiono teren przed elewacją północną i wewnątrz budynku, co mogło mieć związek ze zmianą dawnego parteru na piwnicę. Taką kolejność prac potwierdzają dwa dolne okna przemurowane na piwniczne. Między łaźnią a domem pozostawiono wąskie przejście do nowej strzelnicy w murze wschodnim.
U schyłku średniowiecza przeprowadzono kolejne zmiany w wyglądzie głównego domu mieszkalnego. Przy jego zachodniej części elewacji północnej wykonano nowe zejście z dziedzińca ze schodami w grubości muru do piwnicy, gdzie urządzono kuchnię. Zapewne jednocześnie włączono do kuchni piwniczkę, po przebiciu wejścia i zbudowaniu schodków wyrównawczych pod dawną wieżą południowo-zachodnią. Wykonano również nowe wejście do sieni na pierwszym piętrze, które dostępne było z dziedzińca za pomocą drewnianych schodów. Po rozebraniu domniemanych schodów wewnątrz budynku pomieszczenie dla załogi nad reprezentacyjną izbą mogło być dostępne od strony kurtyny wschodniej przez wybity otwór i dalej przez ganek na wspornikach, których relikty zachowały się w fasadzie północnej. Z wejściem tym łączyć można wykonanie wówczas schodów w grubości muru od strony dziedzińca.
Nieco później, prawdopodobnie w pierwszej połowie XVI wieku, od strony rzeki dostawiono czworoboczną wieżę mieszkalną. W odróżnieniu od reszty zamku wzniesiono ją z cegły. Usytuowana w połowie północno-zachodniego odcinka murów, była zbudowana na rzucie kwadratu o boku około 10 metrów i silnie wysunięta przed obwód. Z tego powodu jej zewnętrzne narożniki wzmocniono przyporami. Wnętrze wieży było jednoprzestrzenne na każdej kondygnacji, a posiadała ona trzy lub cztery poziomy nadziemne oraz sklepioną kolebkowo piwnicę. Pierwotnie zapewne przykrywał ją dach namiotowy. Przy wieży odkryto posadzkę z ceramicznych płytek, pozostałość po niewielkim pomieszczeniu. Niegdyś interpretowano ją jako opisywaną w źródłach łaźnię „extra castrum” (poza murami zamku). Z XVI wiekiem łączyć można także budowę fortyfikacji po południowej stronie zamku w postaci oblicowanego kamieniami przekopu oraz powiększenie dziedzińca po stronie północno – wschodniej.
Stan obecny
Zamek obecnie zabezpieczony jest jako trwała ruina o czytelnym układzie. W pełni natomiast zachowała się XIII/XIV wieczna wieża, będąca jednym z najcenniejszych tego rodzaju zabytków na terenie Polski. Obie budowle niedawno restaurowane, przystosowane są do zwiedzania. Terminy i godziny otwarcia sprawdzić można na oficjalnej stronie zamku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowska M., Wółkowski W., Zamek w Kazimierzu Dolnym w świetle badań architektonicznych, „Ochrona Zabytków”, 1/2018.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Mitrus E., Zespół zamkowy w Kazimierzu Dolnym, badania archeologiczne w latach 2010–2013 [w:] Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E.Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015.
Teodorowicz-Czerepińska J., Zamek w Kazimierzu Dolnym, Lublin 1987.