Historia
Wieś Kalwa (pierwotnie Kalbe, następnie Kalwe) została założona w 1297 roku jako gmina rolnicza na prawie chełmińskim, należąca do komturii malborskiej. W tym samym roku uposażony został nadaniem ziemskim wielkości czterech włók kościół, który musiał zostać zbudowany kilka lub kilkanaście lat wcześniej, gdyż w dokumencie z 1286 roku wymieniony został wraz z sześcioma innymi proboszczami tego terenu „Bruno plebanus de Calva”.
Prawdopodobnie około 1310 – 1330 kościół został przebudowany, na co wskazywałyby detale architektoniczne pokrewne ze stosowanymi na zamku średnim w Malborku. Przypuszczalnie w okresie tym wzniesiono murowaną nawę, a następnie w 1402 roku dobudowane zostało prezbiterium, który konsekrowano w 1403 (choć możliwa jest również odwrotna kolejność powstania, wpierw prezbiterium, następnie nawa, ze względu na podobieństwa szczytu ze szczytem fary w Zalewie).
W 1411 roku kościół splądrowany został przez wojska polskie w trakcie wojny z zakonem krzyżackim. Następnie w pierwszej połowie XVII wieku szkody budowli przyniosły wojny ze Szwecją. W 1647 roku po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych drewniana wieża, być może wzniesiona w ramach którejś odbudowy. W XVIII wieku przebudowano wnętrze kościoła by sprostać nowej barokowej modzie, natomiast w 1821 roku wybudowano nową, ponownie drewnianą wieżę.
Architektura
Początkowo kościół był bardzo prostą ale stosunkowo dużą budowlą salową, na planie prostokąta o szerokości i długości 10,1 x 17 metrów, bez wyodrębnionego prezbiterium, bez ścian wzmocnionych przyporami, a więc i bez sklepienia wewnątrz. Zbudowano go głównie z miejscowych kamieni narzutowych, choć górne partie ścian ukończono już cegłą.
Na początku XV wieku po stronie wschodniej nawy dobudowane zostało czworoboczne prezbiterium wielkości 7,5 x 9,4 metra, z zakrystią nietypowo usytuowaną przy ścianie południowej. Obie te części wzniesiono z cegły na kamiennym cokole. Ścianę wschodnią prezbiterium niecodziennie podparto jedną przyporą umieszczoną na osi wzdłużnej kościoła, zaś zakrystię podparto od południa aż dwoma szkarpami. W tym samym czasie wzmocniono również starą nawę dwoma przyporami umieszczonymi pod skosem przy zachodnich narożnikach. Być może podparcia te konieczne były z powodu niestabilnego gruntu narażonego na częste powodzie.
Wejście do kościoła prowadziło profilowanym portalem od zachodu oraz dwoma portalami bocznymi. Wnętrze prezbiterium pomimo pojedynczej przypory nie zostało najpewniej podsklepione, choć mogła funkcjonować drewniana kolebka, gdyż w ścianie wschodniej osadzono trzy wysokie okna wchodzące w partię szczytową. Okna te utworzono bardzo wąskie, lancetowate, każde osadzone w osobnej, tynkowanej blendzie. Ponadto pomiędzy pięcioma lizenami umieszczono jeszcze trzy ostrołuczne blendy a poniżej parapetów cztery ostrołucznie zamknięte wnęki które oflankowały przyporę. Wyjątkowej smukłości elewacji wschodniej nadały przechodzące w sterczyny lizeny, każda zakończona miniaturowymi czterema szczycikami. Cechą charakterystyczną elewacji wschodniej było nadanie szczytowi przeszło 2/3 całkowitej wysokości.
Stan obecny
Kościół zachował XIV-wieczną nawę oraz XV-wieczne, wysokiej jakości prezbiterium i zakrystię, do których przylegają nowożytna wieża zachodnia i kruchta północna, prawdopodobnie późniejsza jest też przypora przy północnej ścianie prezbiterium. Większość okien i wnętrze zostało przekształcone, na szczęście zmian uniknęła ciekawa elewacja wschodnia prezbiterium. Zachował się również gotycki portal zachodni z XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Stuhm, Danzig 1909.