Historia
Uposażenie parafii w Jezioranach nastąpiło w trakcie lokacji miasta w 1338 roku, natomiast samego kościoła św. Bartłomieja w 1345 roku z inicjatywy biskupa Hermana z Pragi. Prace nad jego budową prowadzono w drugiej połowie XIV wieku. Prawdopodobnie były już w toku lub nawet w końcowym etapie, gdy w latach 1373-1381 wzmiankowany był w źródłach pisanych proboszcz Renczke. Około trzeciej ćwierci XV wieku kościół zwieńczony został sklepieniem nad nawą główną, natomiast nawy boczne przykryto późnogotyckimi sklepieniami około połowy XVI wieku.
W 1414 roku kościół został ograbiony oraz spustoszony w trakcie wojny polsko – krzyżackiej. Więcej szczęścia miał w trakcie pożarów miasta z 1783 i 1807 roku, które nie uszkodziły budowli. Przez większą część czasów nowożytnych unikał większych przekształceń, jedynie w 1609 roku od wschodu dobudowano kostnicę. Dopiero w latach 1912 – 1913 podwyższono wieżę oraz przedłużono korpus o dwa przęsła ku wschodowi. Po drugiej wojnie światowej zabytek został odnowiony.
Architektura
Kościół usytuowano w północno – wschodnim narożu miasta. Wzniesiony został z cegły układanej w wątku gotyckim, a więc zostały one skierowane ku licu na przemian główką i wozówką. Mury posadowiono na niskim kamiennym cokole. Średniowieczna budowla miała formę trójnawowej i pięcioprzęsłowej hali na planie prostokąta o długości 36,8 metrów i szerokości 20,5 metra, z wieżą o wymiarach 9,7 x 10,1 metra, wtopioną w zachodnie przęsło nawy głównej, lekko wysuniętą przed fasadę. Po wschodniej stronie ściany północnej umieszczono dwuprzęsłową zakrystię, pierwotnie zlicowaną ze wschodnią ścianą korpusu, natomiast od południa przy drugim przęśle od zachodu umieszczono kruchtę.
Mury kościoła wzmocnione zostały sięgającymi okapu dachu przyporami, umieszczonymi w narożnikach pod skosem, przy czym narożne zostały zwieńczone sterczynami z tynkowanymi blendami. Zewnętrzne elewacje ujęte zostały gzymsem kapnikowym, opinającym też przypory, a także opaską tynkową pod okapem dachu. Zakrystię ozdobił szczyt schodkowy z pięcioma blendami, zakończony sterczynami. Podobny szczyt pięcioosiowy założono nad kruchtą, gdzie skrajne blendy utworzono szersze, a z lizen wyprowadzono sterczyny. Najokazalszy szczyt zamknął dach korpusu od strony wschodniej. Uzyskał on formę dziewięcioosiową, z blendami rozdzielonymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, z krótkimi, tynkowanymi fryzami wieńczącymi każdy stopień. Pomiędzy przyporami umieszczono wąskie, ostrołucznie zamknięte okna oraz portale: w przyziemiu wieży, w kruchcie południowej, z nawy północnej do zakrystii. Wszystkie portale utworzono uskokowe, profilowane półwałkami, ze skrajną archiwoltą fazowaną. Spośród okien szerokością wyróżniono środkowe z trzech okien wschodnich, umieszczone pomiędzy dwoma przyporami.
Wnętrze na nawy podzieliły trzy pary ośmiobocznych filarów międzynawowych z cokołami i dwie pary półfilarów przyściennych. Ponad nimi rozpięto obustronnie fazowane uskokowo łuki arkad, nad którymi w nawie głównej w XV wieku rozpostarto sklepienie gwiaździste z motywem czterech gwiazd czteroramiennych formujących wpisaną w romb gwiazdę ośmioramienną. W przęśle wschodnim sklepienie wzbogacono bardziej rozwiniętym układem żeber, tworzących pięcioramienne gwiazdy boczne. W nawach bocznych około połowy XVI wieku zastosowano sklepienia sieciowe z motywem gwiazd sześcioramiennych. W kruchcie pod wieżą i w zakrystii już w drugiej połowie XIV wieku założono sklepienia gwiaździste czteroramienne. Sklepienie korpusu oparto na wspornikach podwieszonych u nasady łuków arkad międzynawowych, w nawie głównej stożkowatych, w nawach bocznych trapezowatych.
Wieża kościoła była przysadzista, stosunkowo niska, mieszcząca pięć kondygnacji. Jej elewacja zachodnia ozdobiona została parami blend o wysokości dwóch kondygnacji, rozmieszczonymi w dwóch strefach. Między blendami na osi kościoła przepruto okna o różnej wielkości, z których górne wpisano w blendę przechodzącą na piątą kondygnację. U jego nasady poprowadzono opaskę tynkową, przedzielającą także blendę. W kondygnacji czwartej wieżę ujęły schodkowe półszczyty, rozdzielone kątowymi lizenami przechodzącymi w sterczyny. Samą wieżę wieńczył pięcioosiowy szczyt schodkowy. Przyziemie wieży otwarto arkadami na trzy strony. Elewacje wewnętrzne drugiej kondygnacji wieży rozdzielono głębokimi niszami o odcinkowych zamknięciach. Na trzeciej kondygnacji przepruto ostrołoczny otwór do nawy głównej.
Stan obecny
Bryła i układ przestrzenny kościoła różnią się od średniowiecznego oryginału, za sprawą przedłużenia wszystkich trzech naw po stronie wschodniej o dwa przęsła i podwyższenia wieży o półtorej kondygnacji. Z początku XX wieku pochodzi też wieloboczna wieżyczka schodowa po stronie północnej, piętro z emporą nad zakrystią oraz okna korpusu, choć wschodnie zapewne naśladują pierwotne formy. Mimo że ściana wschodnia korpusu wraz ze szczytem została rozebrana w trakcie przebudowy, to odtworzono ją w dawnej formie na nowym miejscu. W identycznych formach jak oryginalne rozwiązano podziały międzynawowe i sklepienia wewnątrz przedłużonej części.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.