Historia
Osada Jelcz (niem. Jeltsch) początkowo była odnotowaną w 1245 roku własnością biskupstwa wrocławskiego, ale około 1268 roku za sprawą arcybiskupa salzburskiego Władysława, władcy Wrocławia który równocześnie zarządzał diecezją wrocławską, przeszła w obręb dóbr książęcych. Inicjatorem budowy w trzeciej ćwierci XIII wieku murowanego, obronnego dworu nieopodal Jelcza, mógł być arcybiskup Władysław lub ewentualnie książę Henryk IV Probus. W 1277 roku o dworze wspomniano w związku z porwaniem Probusa przez Bolesława Rogatkę „in lectu suo in Jelsch”. W dokumentach lennych księstwa legnicko-brzeskiego dwór odnotowany został w 1343 roku („das haus”). Przypuszczalnie w późniejszym okresie XIV wieku został rozbudowany przez książąt śląskich do formy nieco bardziej okazałego założenie zamkowego.
W 1452 roku Jelcz został nabyty przez rodziny mieszczańskie, wpierw Kotulińskich, następnie w 1490 roku przez Sauermanów. Gdy znajdował się w rękach wrocławskiego mieszczanina Konrada Sauermanna, mógł zostać poddany około 1518 roku kolejnej przebudowie, tym razem w stylistyce wczesnorenesansowej. Po zniszczeniach z doby wojny trzydziestoletniej, związanych z pożarem z 1623 roku, dwór stracił na znaczeniu i z biegiem lat stopniowo opustoszał. Powstał co prawda plan odbudowy sporządzony przez Valentina Säbischa i prowadzono w 1643 roku niewielkie prace budowlane, lecz ostatecznie budynek popadł w całkowitą ruinę. W 1816 roku na jego terenie urządzono browar, również z czasem porzucony.
Architektura
Średniowieczny dwór książęcy usytuowany był na terenie starorzecza Odry. Jego głównym elementem był jednotraktowy, prostokątny w planie budynek o wymiarach 11,6 x 28 metrów (wnętrze 8,5 x 24,5 metra), wzniesiony z cegły o wątku wendyjskim na fundamentach z kamieni eratycznych. W skład pierwotnego założenia wchodziły też prawdopodobnie drewniane zabudowania, a całość zapewne otaczał początkowo ziemny wał, zwieńczony palisadą bądź częstokołem (podobnie jak na zamku biskupim w Miliczu). Jako zewnętrzną strefę obrony wykorzystano wody Odry, które posłużyły do utworzenia dookolnej fosy.
Główny budynek dworu był symetrycznie opięty przyporami, w narożach usytuowanymi progresywnie pod skosem. Kolejne, prostopadle ułożone względem murów przypory znajdowały się pośrodku ścian. Ich rozplanowanie wskazywałoby, że według pierwotnego założenia dom miał być podzielony na trzy pomieszczenia o zbliżonej szerokości, przy czym w skrajnych miały zostać założone sklepienia sześciodzielne. Ostatecznie jednak przyziemie budynku utworzyły trzy pomieszczenia, ale dwa większe po bokach oraz jedno wąskie pośrodku, co powtarzało układ średniowiecznego pałacu biskupiego we Wrocławiu. Spośród nich izbę zachodnią przykryto sklepieniem wspartym na filarze. Środkową sień wieńczyło dwuprzęsłowe bezżebrowe sklepienie krzyżowe, natomiast wschodnie pomieszczenie sklepienie jednoprzęsłowe.
Rozplanowanie piętra budynku było podobne do przyziemia lub znajdowała się tam większa sala o charakterze reprezentacyjnej auli, obok której mogło funkcjonować mniejsze prywatne pomieszczenie mieszkalne (podobnie jak w zbliżonym budynku zamkowym w Miliczu). Wejście prowadziło na piętro z drewnianego ganku osadzonego na kamiennych wspornikach, umieszczonego od strony podwórza. Otwory okienne o ceglanych, obustronnie rozglifionych ościeżach miały lekko ostrołouczne nadproża. Ogrzewanie być może zapewniały kominki, podobnie jak w biskupim Miliczu, natomiast latryny mogły mieć formę nadwieszanych nad fosą wykuszy.
W XIV wieku główny dom dworu otoczony został ceglanym murem obronnym na rzucie zbliżonym do kwadratu. W ciągu kolejnych lat XIV i XV wieku stanęły przy nim dwa podpiwniczone skrzydła gospodarcze, wpierw północne, później zachodnie, zamykające wraz ze starszym domem mieszkalnym i ostatnią niezabudowaną kurtyną muru wewnętrzny dziedziniec.
Stan obecny
Do dziś zachowały się jedynie ruiny przyziemia i drugiej kondygnacji renesansowej budowli, będącej przebudowanym gotyckim dworem. Przebudowa doprowadziła do powstania czteroskrzydłowego założenia z dziedzińcem otoczonym przez arkadowe krużganki, którego XIII-wieczny budynek stanowił południowo – wschodnią część, a budynki z XIV i XV wieku partie północne i zachodnie. Kolejne widoczne do dziś zmiany są efektem XIX-wiecznego przekształcenia budowli w browar (np. proste, duże otwory okienne i drzwiowe). Wstęp na teren zarośniętego lasem zabytku jest wolny. Znajduje się on po południowej stronie miasta Jelcz-Laskowice.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.