Historia
Klasztor w Jędrzejowie założony został w 1140 roku, jako pierwszy konwent cysterski na ziemiach Polski. Powstał za sprawą przedstawicieli możnego rodu Jaksów-Gryfitów, którzy sprowadzili zakonników z odległego Morimond w Burgundii. Nowa fundacja otrzymała nazwę Morimondus Minor, czyli Morimond Mniejszy, natomiast gdy cystersi na terenie wsi Brzeźnica zorganizowali osadę dla ludności służebnej, nazwano ją później Jędrzejowem („Andreovia”) od imienia patrona wschodu, św. Andrzeja Apostoła. Proces fundacyjny przebiegał przede wszystkim z inicjatywy kanonika krakowskiego Jana Gryfity oraz jego brata, palatyna krakowskiego Klemensa z Klimontowa. To oni uposażyli konwent z własnej ojcowizny oraz uzyskali zgodę biskupa krakowskiego Radosta na przekazanie brzeźnickiego kościoła parafialnego i należnych mu dziesięcin. Po zakończeniu przygotowań, w 1146 roku Jan Gryfita, już jako biskup wrocławski, rozpoczął zabiegi w kapitule generalnej zakonu o przysłanie konwentu, który pod przewodnictwem opata Mikołaja prawdopodobnie dotarł do Małopolski w 1149 roku. W 1153 roku Jan Gryfita wystawił przywilej, który podsumował dotychczasowe dzieło fundacji i zabezpieczył prawnie stan posiadania opactwa. Niedługo później klasztor otrzymał jeszcze przywilej immunitetowy od księcia Bolesława Kędzierzawego, czyli zwolnienie z danin, wraz z prawem organizowania targu.
Początkowo zakonnicy użytkowali niewielki romański kościół pod wezwaniem św. Wojciecha, który istniał we wsi od około 1108 roku. Po przebudowie i przystosowaniu do nowych potrzeb został on ponownie konsekrowany w 1167 roku. Wtedy też klasztor otrzymał nowe nadania od biskupa krakowskiego Gedki, książąt Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego oraz uzyskał majątek po bezdzietnym rycerzu Śmile Bodzętowicu. Na przełomie XII i XIII wieku wzniesiono najważniejsze skrzydło wschodnie klasztoru, prezbiterium kościoła wraz z transeptem i czterema kaplicami oraz zewnętrzne ściany naw bocznych, które po stronie zachodniej dostawiono do starszej świątyni. W mniej więcej takiej formie budowla doczekała uroczystej konsekracji, którą przeprowadził w 1210 roku biskup krakowski i kronikarz Wincenty Kadłubek. On sam siedem lat później zrezygnował z godności biskupa krakowskiego, a w 1218 roku wstąpił do klasztoru jędrzejowskiego, gdzie spędził jako mnich ostatnie pięć lat życia i został uroczyście pochowany. Wybór Wincentego w dłuższej perspektywie, wraz z rodzącą się opinią świętości i kultem, znacząco podniósł prestiż klasztoru.
W pierwszej połowie XIII wieku opat Teoderyk, urzędujący między 1213 a 1246 rokiem, dbał o pomnożenie majątku ziemskiego opactwa i nowe przywileje, a być może sfinalizował też budowę klasztornej bazyliki i klauzury. Jednocześnie Teodoryk brał czynny udział w zjazdach kościelno-politycznych i misjach rozjemczych, angażował się w życie polityczne. Po śmierci Leszka Białego w 1227 roku, gdy rozpoczęła się rozgrywka o tron krakowski, w pobliżu Jędrzejowa toczyły się walki. Z tego powodu klasztor miał zostać obsadzony zbrojnymi i ufortyfikowany, choć najpewniej dotyczyło to jedynie usypania wałów i wzniesienia lekkich konstrukcji drewnianych. Według kronikarza Jana Długosza w opactwie umocniło się rycerstwo mazowieckie, natomiast wojska sprzymierzonych książąt Henryka Brodatego i Bolesława Wstydliwego toczyło z nimi wojnę podjazdową. Znacznie większe zagrożenie dla klasztoru i jego dóbr nadeszło wraz z najazdami mongolskimi. W 1241 roku trasa koczowników najpewniej ominęła Jędrzejów, ale już zimą między 1259 a 1260 rokiem opactwo jędrzejowskie i jego dobra zostały spustoszone wraz z klasztorami w Koprzywnicy, Sulejowie, Wąchocku czy Mogile. Odbudowę przeprowadzono przy wsparciu księcia Bolesława Wstydliwego, za którego też w 1271 roku lokowano Jędrzejów – „Ciuitati Andrzeow”.
Prace budowlane w klasztorze nie ustawały w okresie gotyku. Na przełomie XIV i XV wieku budowano w nawie głównej kościoła oraz na terenie klauzury. Gdy w 1447 roku opatem został Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc, wyznaczył on plan przebudowy klasztoru wraz z budową krużganka i dokończeniem prac nad nawą główną, zbudował także odrębny budynek opatówki z hospicjum. Prace te najpewniej ruszyły już w 1448 roku, kiedy to legat papieski na prośbę opata ogłosił, że chociaż wedle zwyczaju i prawa zakonu zabroniony był wstęp do kościoła kobietom, to jednak ze względu na potrzebę odnowienia i prac budowlanych, zrezygnowano z tego obostrzenia w wybrane święta dla osób udzielających jałmużny. Na zakończenie przebudowy opat do wykończenia, wystroju i prac artystycznych w opactwie zaprosił znanych mistrzów, między innymi Wita Stwosza i krakowskich złotników: Mikołaja Kreglera i Mikołaja Breimera. Działali oni do lat 80-tych XV wieku, gdyż jeszcze w 1487 roku konwent zobowiązał się zapłacić Witowi 70 florenów węgierskich, pozostałych z sumy należnej za rzeźby wykonane i przekazane dla kościoła klasztornego.
W połowie XVII wieku do ruiny gospodarczej klasztoru przyczynił się potop szwedzki, podczas którego opactwo zostało ograbione. Trudną sytuację pogłębił pożar z 1726 roku, w trakcie którego spłonął kościół, nadwątlone zostały jego ściany i zniszczeniu uległo sklepienie. Przeprowadzona kilka lat później odbudowa sprawiła, że świątynia uzyskała już wygląd późnobarokowy. Kolejny pożar z 1800 roku okazał się być gorszy w skutkach dla zabudowań klauzury, spłonęło bowiem archiwum i biblioteka. W 1819 roku nastąpiła kasata zakonu cystersów na terenach Polski, a parędziesiąt lat później w murach klasztornych utworzono rosyjskie męskie seminarium nauczycielskie. Niestety na początku XX wieku rozebrano większość romańskiego skrzydła wschodniego klasztoru.
Architektura
Opactwo założone zostało po północnej stronie rzeki Brzeźnicy, w pobliżu wsi o tej samej nazwie, której wszystkie zabudowania chłopskie po przybyciu mnichów zostały przesunięte na wschód, gdzie powstała osada Jędrzejów oraz na zachód ku osadzie Sudół. Daleko wytyczone granice miały zapewniać dystans między klasztorem a wsią i niejako ukryć go przed osobami świeckimi. Centrum opactwa uczyniono zastany kościół romański św. Wojciecha, następnie wtopiony w bazylikę klasztorną połączoną z zabudowaniami trójskrzydłowej klauzury i wirydarzem. Obok funkcjonował zewnętrzny dziedziniec gospodarczy, cmentarz zakonny, infirmeria, dom dla gości, a także zabudowania przyklasztorne takie jak spichlerz, młyn, kuźnia, browar oraz ogrody i sady. Teren ten zapewne był otoczony murem lub wałem, a wejście do niego prowadziło przez bramę lub budynek bramny. Nurt i koryto rzeki poddano wielkim inwestycjom inżynieryjnym, tworząc ciąg stawów z wykorzystaniem naturalnych obniżeń, rozlewisk i oczek wodnych. Były one zasilane zarówno wodami rzeki, jak i przez źródła gruntowe. Stworzono w ten sposób zbiorniki rozmieszczone wzdłuż koryta rzeki lub bezpośrednio na jej osi, zasilające młyny wodne i pomniejsze kanały.
Kościół przedcysterski z XII wieku wzniesiono z kostki wapiennej w technice opus emplectum, z użyciem ciosów piaskowca w elementach konstrukcyjnych (naroża) i detalach architektonicznych (okna, portal), a także z łamanego piaskowca używanego w fundamentach. Jednonawowa budowla o wymiarach 6,3 x 10 metrów po stronie zachodniej posiadała apsydę o średnicy 3,3 metra, podzieloną na dwie kondygnacje. Górna stanowiła emporę wysuniętą w głąb nawy, otwartą arkadą i wspartą na filarze, dolna połączona była z nawą wąskim portalem. Nad apsydą znajdowała się wieża o nietypowym siedmiobocznym przekroju. Dekoracje elewacji stanowiły narożne lizeny oraz fryz arkadowy pod gzymsem. Wschodnia część nawy także zamknięta była apsydą, średnicy 3,6 metra, dzięki czemu kościół był bardzo podobny do romańskiej świątyni w Prandocinie.
Średniowieczny kościół klasztorny był zgodnie z cysterskim schematem orientowaną trójnawową bazyliką z transeptem, prosto zamkniętym, dwuprzęsłowym prezbiterium flankowanym od północy i południa parami kaplic wychodzących z transeptu oraz z wieżową fasadą zachodnią, powstałą na skutek wtopienia starszego kościoła romańskiego. Długość bazyliki wynosiła 38,5 metra, szerokość korpusu nawowego 16,8 metra, w tym nawy głównej 5,9 metra, a prezbiterium 7,3 metra. Wymiary transeptu wynosiły 5,6 x 27 metrów. Kościół wzniesiono z dużych, znakomicie obrobionych bloków piaskowca, o licach naznaczonych delikatnymi nacięciami, niektórych sygnowanych znakami kamieniarskimi. Zewnętrzna elewacja kościoła w południowej nawie przepruta była rzędem półkolistych, obustronnie rozglifionych okien. Podobne zapewne zastosowano w nawie głównej, w ścianach zachodnich naw bocznych i w południowym murze prezbiterium. W zachodniej fasadzie nawy głównej (w podstawie wieży dawnego kościoła św. Wojciecha) przebito rozetowe okno o bogato profilowanych ościeżach. Wewnątrz korpus nawowy składał się z czterech prostokątnych przęseł, przy czym zachodnie przęsła nawy głównej obejmowały relikty starszego kościoła, z którego pozostawiono partię zachodnią z siedmioboczną wieżą na półkolistej podstawie. Sklepienia korpusu, prezbiterium i transeptu były zapewne krzyżowo-żebrowe, wsparte na służkach (jedne z najwcześniejszych tego typu w Polsce). W kaplicach przy transepcie zastosowano natomiast pierwotnie sklepienia krzyżowe bez żeber.
Po stronie południowej i zachodniej kościoła usytuowano zabudowania klasztorne, otaczające krużgankami wirydarz. We wschodnim skrzydle o szerokości 11 metrów (wewnątrz 8,7 metra) i długości 25 metrów, mieściła się od północy zakrystia, następnie kapitularz, schody na piętro pod którymi umieszczono sklepiony kolebkowo karcer, dalej sień i fraternia. Zakrystia została zwieńczona trzema prostokątnymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego bez zworników. Wejście do niej od strony krużganka przekryte było monolitycznym nadprożem o formie pięciobocznego tympanonu. Kapitularz z wnętrzem na planie kwadratu o wymiarach 8,8 x 8,8 metra składał się z dziewięciu pól sklepiennych opartych na czterech filarach i przyściennych wspornikach, podtrzymujących sklepienia krzyżowo – żebrowe rozdzielone gurtami. Był szczególnie bogato dekorowany, gdyż to tu codziennie toczyły się obrady dotyczące najważniejszych sprawach konwentu. Mnisi siadali na ławach pod ścianami, a pośrodku zapewne stał pulpit dla lektora. W ścianie zachodniej znajdował się półkolisty portal bez tympanonu, flankowany przezroczami o łukach półkolistych, wspartych pośrodku na filarach wiązkowych złożonych z czterech kolumienek i na dwóch bocznych półkolumnach. Głowice kolumn, wsporniki i zworniki kapitularza pokryto dekoracją roślinną wzbogaconą motywem sznurkowym. Detale te pierwotnie pokryte były czerwonymi, zielonymi, żółtymi i być może niebieskimi polichromiami. Od strony wschodniej kapitularz oświetlany był prawdopodobnie trzema oknami z których środkowe mogło być bogato profilowanym okulusem. Tylko z kapitularza można się było dostać do sąsiedniego karceru, oświetlanego pojedynczym, niewielkim oknem. Fraternia, czyli pomieszczenie do prac ręcznych, wykorzystywane zwłaszcza w okresie zimy, otrzymało wymiary 9 x 7 metrów. Kończyło ono od południa skrzydło wschodnie. Wykorzystując spadek terenu w kierunku rzeczki Brzeźnicy pod fraternią umieszczono dwie piwnice o wymiarach 6,3 x 3,9 metra każda, przykryte sklepieniami kolebkowymi.
Piętro skrzydła wschodniego zajmowała sypialnia braci, czyli dormitorium, wzniesione w odróżnieniu od dolnej części przy użyciu cegły. Prawdopodobnie zajmowało ono większość przestrzeni wschodniego skrzydła i było połączone bezpośrednio z południowym ramieniem transeptu kościoła, gdzie za pomocą tzw. nocnych schodów bracia udawali się na wieczorne modlitwy. Przeważnie dormitoria po obu stronach oświetlane były niewielkimi oknami, które odpowiadały poszczególnym miejscom do spania. Na zachodzie okna wychodziły ponad jednospadowym dachem krużganka na ogród wirydarza, na wschodzie natomiast na przyklasztorne tereny. Sienniki od XII lub XIII wieku oddzielane były drewnianymi lub szachulcowymi ściankami, czy też przepierzeniami tworzącymi osobne pomieszczenia, czasem przesłonięte kotarami, zawsze jednak z pozostawieniem przejścia przez środek dormitorium. Ponadto na piętrze wschodniego skrzydła znajdowało się sklepione krzyżowo – żebrowo dwuprzęsłowe pomieszczenie, zajmujące przestrzeń pomiędzy dwoma kaplicami przy transepcie. Pierwotnie zapewne służyło ono jako komnata opata, a w późniejszym okresie być może jako biblioteka. Po przeciwnej stronie skrzydła, na końcu sali przeważnie znajdowały się przejścia do latryn, usytuowanych na piętrze, ponad kanałem ściekowym. Często ze względów higienicznych latryny budowano w pewnym oddaleniu od skrzydła klasztornego i łączono z nim za pomocą nadwieszanego na arkadach ganku.
Skrzydło południowe mieściło obszerny, trójprzęsłowy refektarz o wymiarach około 9,5 x 19 metrów, ustawiony jak w większości klasztorów cysterskich prostopadle do osi skrzydła. Posiadał on dolną kondygnację przykrytą sześcioma przęsłami sklepień krzyżowo – żebrowych, gdzie umieszczony był częściowo sklepiony kanał doprowadzający wodę do kuchni i umywalni, a następnie odprowadzający ścieki. Refektarz wzniesiono z cegły, prawdopodobnie około połowy XIII wieku, na co wskazuje archaiczna konstrukcja sklepień z gurtami między przęsłami i żebra o prostokątnym przekroju. Refektarz początkowo był budynkiem wolnostojącym, wzmocnionym od zewnątrz przez ukośne przypory w narożnikach i proste w miejscach oporów sklepiennych przęseł. W okresie późnego gotyku połączony został z innymi pomieszczeniami skrzydła południowego, między innymi kuchnią i być może kalefaktorium, czyli ogrzewaną przez całą zimę izbą, w której jako jedynej ciepłej komorze na terenie klasztoru mogli ogrzać się bracia. We wnętrzu refektarza powinien znajdować się otwór do podawania naczyń z kuchni oraz pulpit lektora z którego czytano w trakcie posiłków.
Skrzydło zachodnie wzniesiono z łamanego kamienia, lecz nie wiadomo nic więcej o jego układzie, czy przeznaczeniu (w klasztorach cysterskich najczęściej skrzydła te przeznaczone były dla konwersów i dla spiżarni oraz piwnic – cellarium). Wszystkie skrzydła połączone zostały późnogotyckim krużgankiem o wysokich ostrołukowych arkadach, który zapewniał połączenie większości izb klasztoru bez konieczności wychodzenia na niepogodę. W centrum wydzielony był wirydarz, czyli klasztorny ogród, miejsce uprawy ziół i warzyw, a także odpoczynku. Pośrodku niego umieszczona była studnia, starannie ocembrowana kamiennymi ciosami. Poza zwartym obrębem klauzury w XV wieku stanął gotycki budynek tzw. opatówki, zbudowany po północno – zachodniej stronie wirydarza. Był to gmach piętrowy, pierwotnie zapewne wolno stojący, nie połączony z resztą zabudowań.
Stan obecny
Całe założenie klasztorne zostało mocno przebudowane w XVIII wieku poprzez dodanie dwuwieżowej, barokowej fasady do prezbiterium, dobudowę kaplic od strony północnej oraz całkowitą zmianę wystroju i wyposażenia kościoła. Z okresu średniowiecza zachowała się w części środkowej klasztoru sporych rozmiarów półkolista kamienna wieża, będąca fragmentem dawnej fasady, pochodząca jeszcze z przedcysterskiej świątyni, sprzed 1118 roku. Obok niej znajduje się romański portal i niewielkie, okno, pochodzące z początku XIII wieku, a we wschodnim przęśle korpusu od strony krużganka ostrołukowy portal i okno ze znakomicie zachowanym maswerkiem. Zachowały się także w większości mury obwodowe średniowiecznej bazyliki, częściowo przekształcone kaplice przy transepcie wraz z reliktami dawnej wewnętrznej artykulacji. Na ciosach ściany kościoła, w obrębie krużganka widocznych jest kilkadziesiąt inskrypcji i rysunków rytych lub rysowanych węglem. Część z nich, przedstawiająca motywy ornamentalne, geometryczne i roślinne, to prawdopodobnie wzory dla kamieniarzy wykonujących zworniki sklepień i kapitele. Spośród zabudowań klasztornych przetrwała zakrystia oraz trzy skrzydła krużganka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Łużyniecka E., Kunkel R., Świechowski Z., Architektura opactw cysterskich. Małopolskie filie Morimond, Wrocław 2008.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Zdanek M., Jędrzejów w wiekach średnich, Kraków 2022.
Zdanek M., Klasztor cystersów w Jędrzejowie w drugiej połowie XV wieku, „Roczniki Historyczne”, LXXVIII/2012.