Historia
Kościół Najświętszej Maryi Panny zbudowany został pod koniec XII wieku lub najpóźniej na początku XIII wieku (pierwsza wzmianka źródłowa o osadzie odnotowana została w 1185 roku). Z racji dużej szerokości korpusu prawdopodobnie planowany był jako trzynawowy, zamierzenia tego jednak z nieznanych przyczyn nie zrealizowano. W XV wieku prezbiterium kościoła zostało przedłużone w kierunku wschodnim, a półkolista apsyda zastąpiona gotyckim zamknięciem wielobocznym, opiętym przyporami.
W 1233 roku w Inowrocławiu odbył się synod biskupa kujawskiego Michała, w trakcie którego kościół Najświętszej Maryi Panny pełnić musiał ważną rolę. W 1321 roku odnotowano, iż pełnił funkcję nadrzędną w stosunku do znajdującego się bliżej rynku miejskiego filialnego kościoła św. Mikołaja, jednak w XVI wieku położony poza miejskimi obwarowaniami kościół utracił status fary. W 1585 roku odnowiono wnętrze świątyni (malowanie stropu w nawie i sklepienia w prezbiterium), ale w kolejnych latach budynek zaczął podupadać.
W 1699 roku kościół miał się znajdować w stanie bliskim ruinie, zaś w 1779 roku zawaliła się wschodnia ściana prezbiterium z częścią sklepień. W końcu XVIII wieku miejscowy proboszcz odbudował częściowo zawaloną wieżę południową i ponownie przebudował prezbiterium, redukując jego długość i zamykając je ścianą prostą. Zniszczony w pożarze 1834 roku, kościół znajdował się w stanie ruiny do początku XX wieku, kiedy to poddany został rekonstrukcji według projektu Juliusza Kothego. Oprócz usunięcia skutków pożaru i naleciałości barokowych, odtworzono wtedy m.in. romańską półkolistą apsydę i zrekonstruowano wieżę północną. Dalsze prace renowacyjne prowadzono w latach 50-tych XX wieku.
Architektura
Kościół usytuowano na niewielkim wzniesieniu, poza obrębem miasta lokacyjnego, zapewne na terenie osady targowej. Wzniesiono go z ciosów granitowych oraz z cegły wykorzystanej w górnych partiach wież. Ciosy układano w regularnych warstwach o przeciętnej wysokości 30 cm, łączonych wapienną zaprawą. Na niektórych z nich wyrzeźbiono i wyryto znacznych rozmiarów wyobrażenia głów i zwierząt o treści demoniczno – zoomorficznej, przynajmniej w części związanej z zabezpieczeniem świątyni przed złem, a w części związanej z magią myśliwską (rysunek jelenia).
Kościół otrzymał formę orientowanej, obszernej budowli jednonawowej o wymiarach wnętrza 12,4 x 20 metrów, z nieco szerszym od korpusu masywem zachodnim, w wyższych partiach przechodzącym w dwie czworoboczne wieże. Od strony wschodniej bryłę kościoła zamknięto krótkim, prostokątnym prezbiterium, zakończonym półkolistą apsydą o promieniu 2,8 metra. Znaczna szerokość nawy, wynosząca ponad dwanaście metrów, prawdopodobnie planowana była do utworzenia budowli trójnawowej, czego z nieznanych przyczyn nigdy nie uzyskano. Mury kościoła otrzymały 1,2 metra grubości w nawie i prezbiterium, oraz 1,8 metra grubości w masywie zachodnim. W XV wieku prezbiterium po rozebraniu apsydy przedłużono ku wschodowi i zakończono wielobocznie, podpierając ściany przyporami.
Do wnętrza kościoła wiodły trzy portale. Zachodni, czterouskokowy, z gładkim tympanonem, zamknięty został półkoliście. Północny i południowy, dwuuskokowe, również otrzymały gładkie tympanony i półkoliste archiwolty. Okna w korpusie i apsydzie utworzono niewielkich i średnich rozmiarów, obustronnie rozglifione, zamknięte półkoliście. Na osi masywu zachodniego zastosowano uskokowe, półkoliste okna, natomiast w obu wieżach dwudzielne przeźrocza, oraz półkoliste okna jednodzielne i odpowiadające im kształtem blendy. Blendy te a także część okien wież mogła być efektem prac prowadzonych w okresie gotyku.
Wewnątrz nawa przekryta została płaskim, drewnianym stropem. Przyziemie masywu zachodniego podzielono na trzy przęsła o wymiarach 3,6 x 3,6 metra, z których każde zwieńczono bezżebrowym sklepieniem krzyżowym o wysklepkach z kamienia łamanego na zaprawie wapiennej. W części górnej masywu zachodniego, w przestrzeni międzywieżowej, umieszczono otwartą do wnętrza emporę, nakrytą ceglanym sklepieniem na krzyżujących się gurtach, archaiczną formą sklepienia krzyżowo – żebrowego. Na nawę empora zwrócona była szeroką, półkolistą arkadą osadzoną na profilowanych gzymsach impostowych. We wschodniej ściany nawy, po obu stornach arkady tęczy, utworzono dwie półkoliście przesklepione wnęki ołtarzowe.
Stan obecny
Romański kościół Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu jest dziś jedną z najstarszych świątyń na Kujawach. Zachował w części oryginalne mury, głównie ścianę północną korpusu i przyziemie wieży południowej, natomiast w pozostałych partiach został poddany rekonstrukcji z lat 1900 – 1902 i lat 50-tych XX wieku. Odtworzona musiała zostać między innymi apsyda, choć sposób spajania i nowe kamienne ciosy starano się dostosować do starych. Zrobiono to tak dobrze, że trudno nawet dziś odróżnić partie stare i nowe. W kruchcie południowej (w przyziemiu wieży) zachowało się oryginalne sklepienie krzyżowe zbudowane z kamienia. Unikatowymi zabytkami są również zachowane na elewacjach zagadkowe przedstawienia masek i zwierząt oraz krzyży (znaki masońskie). Jest to wyjątkowy w Polsce przykład rzeźby utworzonej w bardzo twardym materiale.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.