Historia
Miasto Inowrocław odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1271 roku, natomiast kościół pod wezwaniem św. Mikołaja po raz pierwszy pojawił się w dokumentach w 1320 roku. Wówczas był on jeszcze filią w stosunku do romańskiego kościoła NMP. Rok później kościół św. Mikołaja został ponownie odnotowany, gdyż odbywał się w nim sąd apostolski w procesie Polski z zakonem krzyżackim.
Budowa kościoła zapewne związana była z powstaniem osady targowej, na miejscu której powstało później miasto, choć początkowo kościół św. Mikołaja był konstrukcji drewnianej. W okresie późnego gotyku wzniesiono w pięciu etapach murowaną budowlę, przy czym poszczególne etapy związane były z fazami budowy, a nie miały charakteru technicznego (nie były odległe od siebie czasowo, nie zmieniano budulca). Najwcześniej powstało prezbiterium, przypuszczalnie budowane od czwartej ćwierci XIV wieku, natomiast prace nad korpusem nawowym kontynuowano po 1431 roku, a więc po zdobyciu i zniszczeniu miasta przez krzyżaków. Budowę zakończono wzniesieniem zakrystii w drugiej połowie XV wieku. Wzorem dla budowniczych mogła być fara w Grudziądzu, natomiast nadzór nad pracami musiał mieć toruński mistrz budowlany, będący pod wpływem warsztatu wznoszącego kościół NMP w Toruniu.
W 1585 roku kościół św. Mikołaja został podniesiony do rangi fary, podporządkowany został mu z kolei wraz z całym uposażeniem kościół NMP. Opis kościoła z 1590 roku wspominał o sklepieniu, które wymagało remontu, zaś na początku XVII wieku zmodernizowano w stylistyce renesansowo – barokowej gotyckie szczyty. Około 1680 roku nad nawami zawalił się dach, a w latach 70-tych XVIII wieku świątynia była zrujnowana. Zapewne w czasie prowadzonego wówczas remontu, ukończonego w 1780 roku, przekształcono jej bryłę z halowej na bazylikową. Kolejny remont miał miejsce w latach 1820 – 1828, w okresie 1884 – 1885 odnowiono wnętrze i przywrócono schodkowy szczyt fasady, a pod koniec XIX wieku wykonano portale naw bocznych. W latach 1918 – 1920 założono nowe sklepienia w prezbiterium.
Architektura
Kościół usytuowany został w południowo – zachodnim narożniku miasta lokacyjnego, w bliskiej odległości od murów obronnych, na terenie uliczki podmurnej, która na wschodzie biegła od prezbiterium do bramy Poznańskiej i dalej do południowo – wschodniego narożnika Inowrocławia. Od rynku kościół oddzielał blok zabudowy mieszczańskiej, natomiast po przeciwnej stronie miasta znajdował się zamek królewski oraz klasztor franciszkański.
Kościół uzyskał formę budowli trójnawowej, pierwotnie halowej, o czteroprzęsłowym korpusie, z trójprzęsłowym prezbiterium o szerokości nawy głównej, na wschodzie zakończonym wielobokiem (pięć ścian ośmioboku). Od północy do prezbiterium dostawiono zakrystię i skarbczyk, wewnątrz mieszczące spiralną klatkę schodową, przechodzącą powyżej dachu w cylindryczną wieżyczkę. Każdą z naw korpusu nakrywał osobny dach dwuspadowy (podobnie jak w toruńskim kościele NMP), osobny dach dwuspadowy nakrywał też prezbiterium (wielopołaciowy nad wschodnim zamknięciem). Kościół uzyskał krępe proporcje, niejako rozbudowano go wszerz przy braku wysmukłości i wertykalizmu charakterystycznego dla wcześniejszego okresu gotyku z XIV wieku. Nie zbudowano wieży, zapewne z powodu funkcjonowania okazałej wieży ratuszowej na rynku, przez co przy kościele zadowolono się drewnianą, wolnostojącą dzwonnicą.
Cała budowla opięta została przyporami, przy czym te w narożnikach usytuowano ukośnie. Zastosowano również łuk oporowy przy zakrystii, połączony z masywną przyporą, częściowo obudowaną ścianą (podobne rozwiązanie zastosowano tylko w kościele św. Jakuba w Toruniu i w farze grudziądzkiej). Podziały horyzontalne utworzył cokół, gzyms podokienny na wysokości uskoków przypór, oraz tynkowany fryz, natomiast pionową artykulację zapewniały wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, przeprute pomiędzy przyporami. Te w prezbiterium pierwotnie były nieco węższe, gdyż miały glify o potrójnych, sfazowanych uskokach. Ozdobą kościoła były gotyckie, dekorowane blendami szczyty zachodnie i wschodnie korpusu, po dwa dla każdej nawy. Blendami o ostrołucznym oraz półkolistym zamknięciu ozdobiono także elewacje zakrystii.
Wewnątrz kościoła cechą charakterystyczną budowli był system wnęk, oszczędzających zużycie materiału budowlanego (po raz pierwszy zastosowany na terenie ziemi chełmińskiej w kościele NMP w Toruniu). Późnogotycka budowla była podsklepiona, ale nie wiadomo w jakiej formie. Korpus na nawy rozdzielały trzy pary filarów, nad którymi rozpostarto arkady.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczny układ przestrzenny, ale jego bryła została przekształcona z powodu przebudowy korpusu nawowego na bazylikę. Ponadto przekształcone zostały na półkoliste okna naw bocznych, zmieniono glify okien prezbiterium (okna zostały tam poszerzone), w nawie głównej przebito nowe okna zamknięte odcinkowo, utworzono nowe portale w nawach bocznych. Przebudowano także wschodnie szczyty korpusu i zakrystii, a zachodnie szczyty musiały zostać zrekonstruowane. Oryginalny portal z drugiej połowy XV wieku przetrwał w południowej ścianie prezbiterium oraz w fasadzie zachodniej. Wewnątrz korpusu i prezbiterium znajdują się dziś nowożytne stropy i sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Frycz J., Architektura i sztuka Inowrocławia [w:] Dzieje Inowrocławia, red. M.Biskup, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń 1982.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.