Historia
Zamek wzniesiony został przez Kazimierza Wielkiego w latach 1356-1366. Jego funkcją była ochrona komory celnej znajdującej się na brodzie pilickim, leżącym na szlaku handlowym biegnącym ze Lwowa przez Sandomierz do Torunia. Inowłódz i jego bród miał znaczenie strategiczne, wrzynał się bowiem między Mazowsze i Małopolskę.
Pierwszym zanotowanym kasztelanem inowłodzkim był Piotr Tłuk ze Strykowa. Pod koniec XIV wieku zamek należał do rodziny Niemirów, jednak Władysław Jagiełło wykupił go i ze względu na ważne położenie przywrócił do własności królewskiej. W związku z pogorszeniem się stosunków z księciem Siemowitem IV, król przewidywał zagrożenie ze strony Mazowsza i chciał dysponować ważną, przygraniczną warownią. Na przełomie XIV i XV wieku wielokrotnie odwiedzał Inowłódz, prawdopodobnie kontrolując naprawy zamku i jego przebudowę. Znacznie powiększono wówczas zabudowę wewnętrzną, być może celem zwiększenia liczby załogi.
W 1515 roku zamek wykupił Adam Drzewicki, przedstawiciel zamożnego polskiego, szlacheckiego rodu, a w połowie XVII wieku jego właścicielem została rodzina Lipskich. Za Drzewickich, po 1563 roku przeprowadzono drugą znaczącą przebudowę zamku, spowodowaną wybuchem pożaru jaki strawił budowlę. W wyniku wojny polsko – szwedzkiej w latach 1655-1657 zamek uległ zniszczeniu i zaczął stopniowo popadać w ruinę.
Architektura
Zamek został wzniesiony w dolinie Pilicy w miejscu o naturalnych walorach obronnych. Od północy, północnego zachodu i wschodu zabezpieczały go wody rzeki, natomiast od południa i zachodu podmokłe łąki. Najprzystępniejsza droga wiodła do niego od strony wschodniej, gdzie ulokowane zostało miasto. Pagórek na którym zbudowano zamek miał około 60×80 metrów i wznosił się jedynie jeden metr powyżej okolicznych łąk, lecz został podwyższony ziemią wydobytą przy kopaniu fosy. Otaczała ona całe założenie, posiadała 22 metry szerokości i 1 metr głębokości. Wewnątrz i zewnątrz wzmocniono ją drewnianymi balami ułożonymi wzdłuż brzegów, utwierdzonymi na przemian po obu stronach wbitymi pionowo palami. Od strony południowej fosę połączono z korytem rzeki przekopanym kanałem, który zapewnił stały przepływ wody, a równocześnie stanowił dodatkową linię obrony dla miasta.
Pierwotny zamek składał się z murów obwodowych, bramy w kurtynie wschodniej, wieży czworobocznej w murze południowym i ośmiobocznej wieży w narożniku północno – wschodnim. Wzniesiono go z żółto-brązowego piaskowca wydobywanego w pobliskim kamieniołomie, łączonego zaprawą wapienną. Obwód murów miał plan zbliżony do prostokąta o długościach boków wynoszących 49x32x47x31 metrów. Jego grubość wynosiła 2,4 metra, a wysokość sięgała prawdopodobnie 7-8 metrów. Zwieńczony był krenelażem oraz gankiem dla obrońców od strony dziedzińca.
Narożna wieża główna o średnicy około 10 metrów wystawała o 4 metry poza obwód obronny. Miała grube ściany o szerokości 3,4-3,7 metra, co dawało wewnętrznej przestrzeni jedynie 3,3 metra średnicy. Wejście do wieży prowadziło wyłącznie z poziomu korony wschodniej kurtyny muru. Być może od strony dziedzińca do wieży przystawiono drewniany ganek łączący północny i wschodni odcinek murów, zapewniający komunikację między tymi fragmentami obwarowań. Wnętrze wieży liczyło prawdopodobnie cztery kondygnacje, oświetlane niewielkimi, prostokątnymi okienkami. Przyziemie mieściło loch więzienny do którego spuszczano się po linie lub drabinie, a górne zwieńczenie zapewne miało dach czterospadowy (na wysokości około 25-30 metrów). Wieża flankowała bramę wjazdową do zamku po stronie wschodniej oraz zapewniała obserwację pobliskiej przeprawy na rzece i miasta. Brama początkowo była zwykłym otworem w murze o szerokości 2,6 metra i wysokości 2 metrów. Prowadził do niej drewniany most przerzucony nad fosą.
W kurtynie południowej, w odległości 7 metrów od narożnika południowo – wschodniego usytuowano czworoboczną wieżę o wymiarach 8,7×10 metrów, grubości murów 2,4 metry i szacowanej wysokości 10-15 metrów. Jej wnętrze dostępne było z poziomu dziedzińca, do pomieszczenia w przyziemiu. Na wyższą kondygnację prowadziły już jedynie wejścia z chodnika na murze obronnym, od zachodu i wschodu. Funkcja wieży nie jest do końca pewna, na pewno zabezpieczała fosę po stronie południowej, być może była także łącznikiem z pobliskimi murami obronnymi miasta. Wyjaśniałoby to funkcję kamiennego filaru po stronie południowo – wschodniej, który mógł być podstawą ganku łączącego mur zamkowy z miejskim.
Zabudowę wewnętrzną tworzył dom o kształcie litery L. Składał się z dwóch skrzydeł z których każde miało w przyziemiu po trzy izby. Do skrzydła zachodniego prowadziło wejście pośrodku środkowego pomieszczenia, z którego drzwi prowadziły do pozostałych dwóch. Ich wysokość wynosiła około 2,3 metra. W komorze południowej funkcjonowała kuchnia zamkowa z posadzką wykonaną z płasko położonych cegieł. Wszystkie trzy pomieszczenia oświetlały niewielkie okna z wewnętrznym, ukośnym parapetem, wszystkie także pełniły zapewne funkcje gospodarcze. Komunikację z piętrem zapewniały zewnętrzne, drewniane ganki i schody. Znajdowały się tam pomieszczenia mieszkalne (w tym tzw. sala wielka), oświetlane większymi oknami, ujętymi profilowaną kamieniarką. W skrzydle północnym jedynie pomieszczenie wschodnie miało bezpośrednie wejście z dziedzińca. Była to stajnia, prawdopodobnie mieszcząca około 8 koni. Położone obok wąskie pomieszczenie być może pełniło rolę małego schowka na oporządzenie jeździeckie. Piętro skrzydła północnego podobnie jak zachodnie, dostępne było przez zewnętrzne drewniane schody i ganek.
Rozbudowa Władysława Jagiełły z przełomu XIV/XV wieku doprowadziła do powstania dwóch kolejnych domów, ulokowanych po obu stronach czworobocznej wieży. W tym samym czasie wzniesiono również mur odgradzający przestrzeń między północną ścianę wieży czworobocznej, a budynkiem wschodnim i zachodnim. Zamurowano także otwór wejściowy do przyziemia wieży, co przy braku jakichkolwiek innych wejść na poziomie parteru, wymuszało dostawanie się do nowego pomieszczenia jedynie z poziomu piętra. Nie wiadomo czy było to kolejne wiezienie czy magazyn. W ten sposób wzdłuż całego południowego odcinka muru powstała zabudowa ciągła. W części zachodniej zamku zbudowany został na dziedzińcu piec chlebowy.
Druga przebudowa Drzewickich z pierwszej połowy XVI wieku polegała na zamurowaniu starej bramy. Na nowy wjazd przeznaczono kazimierzowską czworoboczną wieżę w której zastosowano most zwodzony, operujący na zasadzie przeciwwagi, wykorzystujący jako wewnętrzną zapadnię dawną piwnicę. Rozebrano także dom północny, zastąpiony małym domem wschodnim, ulokowanym między wieżą ośmioboczną a wschodnim odcinkiem budynku południowego. Nowy budynek dostępny był z poziomu przyziemia, posiadał również piwnicę z wejściem obok wieży głównej.
Po 1563 roku w wyniku kolejnej przebudowy do czworobocznej wieży bramnej dobudowano krótkie przedbramie o długości 4,3 metra, a mniejsze zmiany dotknęły układ pomieszczeń i funkcjonowanie piwnic. Wzmocniono także przyporami trzy narożniki muru obwodowego, prawdopodobnie nadwątlonego na skutek pożaru.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zamek zachował się w formie bardzo słabo zachowanej ruiny. Od 2007 relikty te zostały objęte planami trwałego zabezpieczenia i częściowej rekonstrukcji. Dziś na udostępnionym do zwiedzania zamku znajdują się Gminne Centrum Kultury, biblioteka oraz informacja turystyczna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Augustyniak J., Zamek w Inowłodzu na tle dziejów miasta, Łódź – Inowłódz 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.