Historia
Zamek inowłodzki wzniesiony został z fundacji Kazimierza Wielkiego, prawdopodobnie około lat 1356-1366. Na miejsce budowy wybrano osadę przy brodzie na Pilicy, która miała znaczenie strategiczne, wrzynała się bowiem między Mazowsze i Małopolskę. Rolą zamku była ochrona komory celnej znajdującej się na brodzie pilickim, leżącym na szlaku handlowym biegnącym ze Lwowa przez Sandomierz do Torunia. Stanowił też okresowo siedzibę władcy w trakcie jego objazdów ziem królestwa, a na co dzień zarządzany był przez królewskich urzędników.
Pod koniec XIV wieku zamek tymczasowo należał do rodziny Nowodworskich herbu Nałęcz, której przedstawiciele pożyczali władcom polskim znaczne sumy pieniędzy, jednak Władysław Jagiełło w 1393 roku wykupił go i ze względu na ważne położenie przywrócił do własności królewskiej. W związku z pogorszeniem się stosunków z księciem Siemowitem IV, król przewidywał zagrożenie ze strony Mazowsza i chciał dysponować ważną, przygraniczną warownią. Na przełomie XIV i XV wieku wielokrotnie odwiedzał Inowłódz, prawdopodobnie kontrolując naprawy zamku i jego przebudowę. Znacznie powiększono wówczas zabudowę wewnętrzną, być może celem zwiększenia liczby załogi. Na jej czele stał kasztelan inowłodzki, którym pierwszym zanotowanym w źródłach pisanych był w 1438 roku Piotr Tłuk ze Strykowa, zajmujący dość wysoką pozycję w hierarchii urzędniczej.
W 1515 roku zamek wykupił Adam Drzewicki, przedstawiciel zamożnego polskiego rodu szlacheckiego. Za Drzewickich zamek prawdopodobnie strawił pożar, bowiem w latach 1518-1519 wzmiankowano jego zniszczenie. Kolejny pożar mógł mieć miejsce najpóźniej w 1562 roku, gdyż na sejmie warszawskim z lat 1563-1564 starosta Adama Drzewicki twierdził, że szereg listów z zapisami zastawnymi spłonęło. Po każdym z pożarów zamek był odbudowywany i częściowo przekształcany. Z pewnością był użytkowany w 1612 roku, kiedy to odnotowano, że chłopi z dóbr inowłodzkich winni pełnić na nim straż, choć już przejmujący w 1622 roku tenutę inowłodzką kasztelan rawski Filip Wołucki nic o zamku nie wspomniał. Do ostatecznego upadku budowli zapewne przyczyniła się wojna polsko – szwedzka w latach 1655-1657, po której zniszczony zamek popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek został wzniesiony w dolinie Pilicy, w miejscu o naturalnych walorach obronnych. Od północy, północnego – zachodu i wschodu zabezpieczały go wody zakola rzeki, natomiast od południa i zachodu podmokłe łąki. Najprzystępniejsza droga wiodła do niego od strony wschodniej, gdzie ulokowane zostało ufortyfikowane miasto lokacyjne. Pagórek na którym zbudowano zamek miał około 60 x 80 metrów i wznosił się jedynie jeden metr powyżej okolicznych łąk, lecz został podwyższony ziemią wydobytą przy kopaniu fosy. Otaczała ona całe założenie, posiadała 22 metry szerokości i 1 metr głębokości. Wewnątrz i zewnątrz wzmocniono ją drewnianymi balami ułożonymi wzdłuż brzegów, utwierdzonymi na przemian po obu stronach wbitymi pionowo palami. Od strony południowej fosę połączono z korytem rzeki przekopanym kanałem, który zapewnił stały przepływ wody, a równocześnie stanowił dodatkową linię obrony dla miasta.
Zamek pierwotnie składał się z murów obwodowych, prostej bramy w kurtynie wschodniej, wieży czworobocznej w długości wschodniej części południowego odcinka muru i ośmiobocznej wieży głównej w narożniku północno – wschodnim. Wzniesiono go z żółto-brązowego piaskowca, wydobywanego w pobliskim kamieniołomie i łączonego zaprawą wapienną, ale pewien udział w budowie najstarszego założenia miała również cegła, którą posługiwano się do wznoszenia posadzek, przewodów kominowych i prawdopodobnie szczytów. Obwód murów miał plan zbliżony do prostokąta o długościach boków wynoszących 49 x 32 x 47 x 31 metrów. Grubość kurtyn wynosiła 2,4 metra, a wysokość sięgała prawdopodobnie 7-8 metrów. Mur obronny zapewne zwieńczony był krenelażem oraz gankiem dla obrońców od strony dziedzińca.
Narożna wieża główna o średnicy około 10,5 metrów wystawała o 4 metry poza obwód obronny. Miała grube mury o szerokości 3,4-3,7 metra, co dawało wewnętrznej przestrzeni jedynie 3,3 metra średnicy. Wejście do wieży prowadziło wyłącznie z poziomu korony wschodniej kurtyny muru. Być może od strony dziedzińca do wieży przystawiono drewniany ganek łączący północny i wschodni odcinek murów, zapewniający komunikację między tymi fragmentami obwarowań. Wnętrze wieży liczyło prawdopodobnie cztery kondygnacje, oświetlane niewielkimi, prostokątnymi otworami. Przyziemie mieściło loch więzienny do którego spuszczano się po linie lub drabinie. Zwieńczenie zapewne miało formę dachu czterospadowego, osadzonego na wysokości około 25-30 metrów. Wieża flankowała bramę wjazdową do zamku po stronie wschodniej oraz zapewniała obserwację pobliskiej przeprawy na rzece. Brama początkowo była zwykłym otworem w murze o szerokości 2,6 metra i wysokości 2 metrów. Prowadził do niej drewniany most przerzucony nad fosą.
W kurtynie południowej, w odległości 7 metrów od narożnika południowo – wschodniego, usytuowano czworoboczną wieżę o wymiarach 8,7 x 10 metrów, grubości murów 2,4 metry i szacowanej wysokości 10-15 metrów. Jej najniżej położone wnętrze dostępne było z poziomu dziedzińca. Na wyższą kondygnację prowadziły już jedynie wejścia z chodnika na murze obronnym, od zachodu i wschodu. Wieża z pewnością zabezpieczała fosę po stronie południowej, była bowiem wysunięta większą częścią obwodu przed sąsiednie kurtyny muru, być może była także łącznikiem z pobliskimi murami obronnymi miasta. Wyjaśniałoby to funkcję kamiennego filaru po stronie południowo – wschodniej, który mógł być podstawą ganku łączącego mur zamkowy z miejskim. Ganek mógł także pełnić funkcję latryny dla zamkowej straży.
Zabudowę wewnętrzną zamku tworzył dom o kształcie litery L. Składał się z dwóch skrzydeł z których każde miało w przyziemiu po trzy izby. Do skrzydła zachodniego prowadziło wejście pośrodku środkowego pomieszczenia, z którego drzwi wiodły do pozostałych dwóch komór. Ich wysokość wynosiła około 2,3 metra. W komorze południowej funkcjonowała kuchnia zamkowa z posadzką wykonaną z płasko położonych cegieł. Wszystkie trzy pomieszczenia oświetlały niewielkie okna z wewnętrznym, ukośnym parapetem, po trzy w pomieszczeniach skrajnych i dwa w środkowym, wszystkie także pełniły zapewne funkcje gospodarcze. Komunikację z piętrem zapewniały zewnętrzne, drewniane ganki i schody. Znajdowały się tam pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne (tzw. sala wielka), oświetlane większymi, ujętymi profilowaną kamieniarką oknami. Wyżej znajdować się jeszcze mogło magazynowo – gospodarcze poddasze, pełniące również funkcje obronne, jako że budynek stanowił zarazem część obwodu obronnego.
W skrzydle północnym pomieszczenia przyziemia były gorzej doświetlone i jedynie pomieszczenie wschodnie miało bezpośrednie, szerokie wejście z dziedzińca. Była to stajnia, prawdopodobnie mieszcząca około 8 koni, podczas gdy położone obok wąskie pomieszczenie być może pełniło rolę małego schowka na oporządzenie jeździeckie. Powierzchnia użytkowa w przyziemiu budynku została starannie odizolowana od wilgotnego podłoża. Tworzyły ją dwie warstwy drobnego miału ceglanego, przedzielone warstwą piasku. Całość pokryto warstwą wylewki wapiennej o wygładzonej powierzchni. Przykrycie pomieszczeń stanowiły drewniane stropy. Piętro skrzydła północnego, podobnie jak zachodniego, dostępne było przez zewnętrzne drewniane schody i ganek. Również nad nim znajdować się mogło poddasze, przykryte wysokim dwuspadowym dachem szczytowym. Oba skrzydła zapewne miały jednakową wysokość, oscylującą w okolicach około 10-11 metrów do poziomu okapu, i połączone były jedną konstrukcją dachową.
Rozbudowa Władysława Jagiełły z przełomu XIV i XV wieku doprowadziła do powstania dwóch kolejnych domów, ulokowanych po obu stronach czworobocznej wieży południowej. W tym samym czasie wzniesiono również mur odgradzający przestrzeń między północną ścianę wieży czworobocznej, a nowo wzniesionym budynkiem wschodnim i zachodnim. W ten sposób wzdłuż całego południowego odcinka muru powstała zabudowa ciągła, z lekkim uskokiem na wysokości wieży południowej. W części zachodniej zamku zbudowany został na dziedzińcu piec chlebowy. Zamurowano także otwór wejściowy do przyziemia wieży, co przy braku jakichkolwiek innych wejść na poziomie parteru, wymuszało dostawanie się do pomieszczenia jedynie z poziomu piętra. Takie rozwiązanie mogło być wykorzystywane jedynie, jeśli przyziemie zaczęło pełnić rolę więzienia lub magazynu, czy też spiżarni. W starych zabudowaniach, pomieszczenie przyziemia w narożniku północno – zachodnim, w miejsce stropu przykryto sklepieniem wspartym na centralnym filarze.
Ogólnie przebudowa z przełomu XIV i XV wieku dążyła do uzyskania większej powierzchni mieszkalno – gospodarczej, co charakterystyczne, jedynie kosztem ograniczenia powierzchni dziedzińca, bez wznoszenia zabudowy poza obwodem pierwotnego muru obronnego, co wynikać mogło z niechęci do budowy na podmokłym, otoczonym rzeką i niestabilnym terenie, a jednocześnie z chęci zachowania zwartego założenia obronnego. W efekcie uzyskano prawie dwukrotny przyrost powierzchni użytkowej, z zapewnieniem usprawnienia komunikacji pionowej, za pomocą szerokiej, wewnętrznej już klatki schodowej, umieszczonej w skrajnym zachodnim pomieszczeniu nowego skrzydła południowego. Jako że rozwiązania takie zaczęły się pojawiać dopiero w okresie późnogotyckim, niewykluczone jednak, że schody te utworzono w trakcie kolejnej przebudowy.
Przebudowa zamku z pierwszej połowy XVI wieku doprowadziła do zamurowaniu starej bramy. Na nowy wjazd przeznaczono XIV-wieczną wieżę południową, w której zastosowano most zwodzony, operujący na zasadzie przeciwwagi, wykorzystujący jako wewnętrzną zapadnię dawne przyziemie. Zmiana kierunku wjazdu na dziedziniec wymusiła rozebranie pomieszczenia z końca XIV wieku przy wieży czworobocznej. Rozebrano także cały dom północny, zastąpiony wąskim skrzydłem wschodnim, ulokowanym między wieżą ośmioboczną a wschodnim odcinkiem budynku południowego. Nowy budynek dostępny był z poziomu przyziemia, posiadał również piwnicę ze schodowym wejściem obok wieży głównej. Co charakterystyczne na początku XVI wieku poziom dziedzińca podwyższył się aż o ponad 3 metry w stosunku do stanu pierwotnego, przez co wszystkie dotychczasowe pomieszczenia przyziemia stały się piwnicami, czy też suterenami, do których w dalszej konsekwencji musiano dobudować schody. W zakres przebudowy najprawdopodobniej weszło też podwyższenie kondygnacji poddasza, zmiany funkcjonalne wielu pomieszczeń, czy wymiana kamieniarki okiennej. W miejsce gotyckich kominków i pieców z kafli garnkowych, wstawione zostały piece z kafli płytkowych o bogatym programie ikonograficznym.
Ostatnia większa przebudowa zamku z około połowy XVI wieku doprowadziła do utworzenia krótkiego przedbramia przy czworobocznej wieży bramnej, wysuniętego w stronę fosy na długość 4,3 metra. Wzmocniono także przyporami trzy narożniki muru obwodowego, prawdopodobnie nadwątlonego na skutek pożaru lub często powtarzających się powodzi i podtopień rzeki Pilicy. Ponadto przy skrzydle wschodnim umieszczono latrynę, wysuniętą w stronę fosy smukłym, sięgającym gruntu wykuszem.
Stan obecny
Do końca XX wieku zamek zachował się w formie słabo zachowanej, zarośniętej i częściowo przykrytej gruzem ruiny. Od 2007 relikty te zostały objęte planami trwałego zabezpieczenia i częściowej rekonstrukcji, która doprowadziła do nadbudowania i uzupełnienia murów obwodowych, ścian budynków i przede wszystkim częściowego odtworzenia wielobocznej wieży głównej, do czasu rozpoczęcia prac widocznej jedynie na wysokości paru metrów nad poziomem gruntu. Oczyszczona i uczytelniona została także dawna fosa, nad którą zbudowano dwa drewniane mosty. Dziś na udostępnionym do zwiedzania zamku znajdują się Gminne Centrum Kultury, biblioteka oraz informacja turystyczna, umieszczone w zadaszonych najniższych kondygnacjach skrzydła południowego i wschodniego. Wieża służy jako platforma widokowa, przy czym jej mury odtworzono znacznie cieńsze, a wewnątrz na betonowych słupach osadzono klatkę schodową, przez co oryginalna część przyziemia wieży mylona jest przez turystów z wąską studnią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Augustyniak J., Zamek w Inowłodzu na tle dziejów miasta, Łódź – Inowłódz 2013.
Lechowicz Z., Olędzki M., Dawne dzieje Inowłodza, Łódź 2004.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.