Historia
Pierwszy, XIII-wieczny dwór biskupi w Iłży znajdował się na terenie tzw. Starego Miasta. Został on zniszczony w trakcie któregoś z najazdów tatarskich, co najpewniej stało się przyczyną przeniesienia pod koniec XIII lub na początku XIV wieku osady i dworu na drugą stronę rzeki. Tam w drugiej ćwierci XIV stulecia z inicjatywy biskupa Jana Grota zbudowany miał zostać murowany zamek. Pełnił on funkcję ufortyfikowanej siedziby biskupów i ośrodka administracyjnego, skąd zarządzano rozległym kluczem majątków ziemskich. Na zamku osadzona była załoga wojskowa, a później starostowie, miał tam też swą siedzibę sąd grodowy dla poddanych biskupów krakowskich. Pierwsza wzmianka pisemna o zamku pojawiła się w 1334 roku, kiedy to Jan Grot wystawił dokument z adnotacją „in castro nostro”.
Zamek był jedną z lepiej ufortyfikowanych siedzib krakowskich biskupów, o czym świadczyło schronienie się w nim Jana Grota w czasie zatargu z królem Kazimierzem Wielkim o dziesięciny, kiedy to wojska królewskie bezskutecznie oblegały zamek i miasto Iłżę. Pomimo tego w trzeciej ćwierci XIV wieku przeprowadzona została przez biskupa Floriana z Mokrska pierwsza przebudowa, prowadzona przy okazji otaczania miasta murami miejskimi między 1367 a 1380 rokiem, a mająca na celu jeszcze większe podniesienie obronności.
W XVI wieku kolejni biskupi, między innymi Jan Konarski i Filip Padniewski przeobrazili zamek w wygodniejszą rezydencję z fortyfikacjami bastejowymi. W 1588 roku zniszczył ją pożar, co stało się powodem kolejnej, renesansowej renowacji i modernizacji za biskupa Marcina Szyszkowskiego w latach 1616 – 1630. Zamek został poważnie zniszczony przez Szwedów w 1655 roku i ponownie spustoszony dwa lata później przez wojska Rakoczego. Odbudowę i remonty prowadzono w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Wtedy to powstał nowożytny beluard po wschodniej stronie założenia, powiększono także i zmodernizowano zabudowę mieszkalną, choć od drugiej połowy XVIII stulecia zamek zaczął podupadać, co pogłębiły spustoszenia z okresu walk z konfederacją barską. Po pożarze z początku XIX wieku zamek popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Pierwszy dwór biskupi założono na ziemnym kopcu o owalnym kształcie o wymiarach 44 x 39 metra. Otaczały go wały o wysokości około 3 metrów, pierwotnie zapewne zwieńczone palisadą, natomiast na szczycie znajdował się drewniany budynek, najpewniej wieżowego charakteru. Wzniesiony był on z masywnych bali w konstrukcji zrębowej, na planie kwadratu o wymiarach 9×9 metra. Do łączenia bali użyto dużej ilości żelaznych gwoździ. W pobliżu centralnej wieży odnaleziono relikty kolejnego budynku, być może domostwa.
Zamek zbudowano na wysokim wzgórzu, wznoszącym się nad rzeką Iłżanką na wysokość 42 metrów. Do pierwszego etapu rozwoju zamku zaliczały się wznoszone z łamanego kamienia mury obwodowe z bramą od zachodniej strony i kamienną, cylindryczną wieżą. Prawdopodobnie pełniła ona funkcję bergfriedu, czyli miejsca ostatecznej obrony, nie zamieszkiwanego w trakcie pokoju, a jedynie wykorzystywanego jako więzienie lub magazyn. W jej dolnej części umieszczono w grubości muru schody, prowadzące na poziom umieszczony nieco poniżej profilowanego portalu wejściowego, który przepruto kilka metrów powyżej poziomu dziedzińca. Do przedostania się do górnych kondygnacji wieży służyły już zapewne drabiny. Niewielki dom mieszkalny wzniesiony został po stronie północno – zachodniej.
W drugim etapie rozbudowy wzmocniono najsłabszy i najbardziej newralgiczny element zamku w postaci bramy wjazdowej. Poprzedzono ją wysuniętą przed obwód murów czworoboczną wieżą, wzmocnioną masywnymi narożnymi przyporami. Przejazd wiódł na jej osi, skąd skręcał pod kątem prostym ku północy (podobnie jak na zamku biskupa Oleśnickiego w Pińczowie), po moście osadzonym na szeregu kamiennych filarów. Wjazd do zamku o szerokości 7 metrów znajdował się poniżej stoku wzgórza i prowadził wzwyż. Kończyło go ostatnie, podnoszone przęsło mostu.
Gotycki główny dom mieszkalny o jednotraktowym układzie znajdował się przy północnym fragmencie muru obronnego, a pozostała zabudowa była rozlokowana wokół dziedzińca. Funkcje użytkowe być może pełniły także baszty zamkowe. W jednej z nich mogła się mieścić kaplica z późnogotyckim ozdobnym wykuszem, przypisywana fundacji Zbigniewa Oleśnickiego. Rozbudowy doprowadziły również do powstania przylegającego do zamku od północy przedzamcza. Mieściła się tam studnia, a także stajnie i budynki gospodarcze.
W XVI wieku wzniesiono kolejne budowle przylegające do muru obwodowego i otaczające wewnętrzny dziedziniec, a podzamcze opasano fortyfikacjami bastejowymi. Na początku XVI wieku zmodernizowano także obwarowania miejskie, które połączono z zamkiem, choć nie bezpośrednio a poprzez dostawienie do skalistych i stromych stoków wzgórza. Wewnątrz długich na około 800 metrów murów miejskich, obejmujących 4 ha miasta, znalazła się rzeka Iłżanka, która wcześniej oddzielała zamek od Iłży i stanowiła jego naturalną ochronę. Po stronie południowej podobną rolę spełniało dla miasta jezioro Iłżeckie. Mury wzniesione były z nieobrobionego kamienia i zwieńczone krenelażem. W ich długości nie umieszczono regularnie rozmieszczonych baszt, a jedynie prostokątną basztę zwaną Piekło po stronie zachodniej (wykorzystywaną jako więzienie) i prostokątną, niską oraz niewielką, zamkniętą basztę w narożniku południowo – wschodnim. Obie najpewniej dobudowane zostały w XVI wieku. Do miasta prowadziły dwie bramy: wschodnia zwana Mostową i zachodnia Radomska. Obie leżały na jednej linii przebiegającej wzdłuż północnej pierzei rynku. Brama Radomska mieściła się w czworobocznej wieży bramnej, wysuniętej przed lico muru. Brama Mostowa prawdopodobnie miała podobną formę. W trakcie rozbudowy z XVI wieku utworzono jeszcze dwie dodatkowe bramy: Solecką na północy i Krakowską na południu.
Stan obecny
Zamek jest obecnie w stanie zabezpieczonej, udostępnionej do zwiedzania ruiny. Na jego terenie regularnie odbywają się imprezy historyczne np. turnieje rycerskie. Od kilku lat prowadzone są kontrowersyjne prace remontowo – rekonstrukcyjne, podczas których podnoszone są zarzuty o niefachowość i dobór złych materiałów budowlanych. Spośród pierwotnych zabudowań zamku w najlepszym stanie przetrwała wieża główna, choć pozbawiona została oryginalnych poziomów użytkowych, w jej wnętrzu zamontowano metalowe schody, a najwyższą kondygnację przykryto brzydkim parasolem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lewicki J., Dzieje i architektura zamku w Iłży [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 1997.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.