Historia
Pierwszy dwór biskupi, znajdujący się po wschodniej stronie rzeki Iłżanki, funkcjonował na terenie Iłży w XIII wieku. Został on zniszczony w trakcie któregoś z najazdów tatarskich, co najpewniej stało się przyczyną przeniesienia pod koniec XIII lub na początku XIV wieku osady i dworu na nowe, bezpieczniejsze miejsce. Tam, w drugiej ćwierci XIV stulecia, z inicjatywy biskupa Jana Grota zbudowany miał zostać murowany zamek. Pełnił on funkcję ufortyfikowanej siedziby biskupów i ośrodka administracyjnego, z którego zarządzano rozległym kluczem majątków ziemskich. Na zamku osadzona była załoga wojskowa, a później starostowie, miał w nim też swą siedzibę sąd grodowy dla poddanych biskupów krakowskich. Pierwsza wzmianka pisemna o zamku pojawiła się w 1334 roku, kiedy to Jan Grot wystawił dokument z adnotacją „in castro nostro”.
Zamek był jedną z lepiej ufortyfikowanych siedzib krakowskich biskupów, o czym świadczyło schronienie się w nim Jana Grota w czasie zatargu z królem Kazimierzem Wielkim o dziesięciny, kiedy to wojska królewskie bezskutecznie oblegały zamek i miasto Iłżę. Pomimo tego w trzeciej ćwierci XIV wieku przeprowadzona została przez biskupa Floriana z Mokrska pierwsza przebudowa, prowadzona przy okazji otaczania miasta murami miejskimi między 1367 a 1380 rokiem, a mająca na celu jeszcze większe podniesienie obronności. Następnie bez większych zmian zamek funkcjonował do czasów biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, za którego prawdopodobnie na piętrze budynku bramnego urządzono w latach 1423-1425 kaplicę.
W XVI wieku kolejni biskupi, między innymi Jan Konarski i Filip Padniewski przeobrazili zamek w wygodniejszą rezydencję z fortyfikacjami bastejowymi. W 1588 roku zniszczył ją pożar, co stało się powodem kolejnej, renesansowej renowacji i modernizacji za biskupa Marcina Szyszkowskiego w latach 1616-1630. Zamek został poważnie zniszczony przez Szwedów w 1655 roku i ponownie spustoszony dwa lata później przez wojska Jerzego Rakoczego. Odbudowę i remonty prowadzono w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Wtedy to powstał nowożytny beluard po wschodniej stronie założenia, powiększono także i zmodernizowano zabudowę mieszkalną, choć od drugiej połowy XVIII stulecia zamek zaczął podupadać, co pogłębiły spustoszenia z okresu walk z konfederacją barską. Po pożarze z początku XIX wieku zamek popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Pierwszy dwór biskupi założono na ziemnym kopcu o owalnym kształcie o wymiarach 44 x 39 metra. Otaczały go ziemne wały o wysokości około 3 metrów, pierwotnie zapewne zwieńczone palisadą, natomiast na kulminacji znajdował się drewniany budynek, najpewniej wieżowego charakteru. Wzniesiony był on z masywnych bali w konstrukcji zrębowej, na planie kwadratu o wymiarach 9 x 9 metra. Do łączenia bali użyto dużej ilości żelaznych gwoździ. W pobliżu centralnej wieży odnaleziono relikty kolejnego budynku, być może domostwa.
Zamek zbudowano na wysokim wzgórzu, wznoszącym się nad rzeką Iłżanką na wysokość 42 metrów, po przeciwnej stronie której założone zostało obwarowane miasto lokacyjne. W pierwotnej formie zamek składał się ze wzniesionego z łamanego kamienia muru obwodowego na planie zbliżonym do trójkąta, z bramą od zachodniej strony i kamienną, cylindryczną wieżą po stronie wschodniej. Niewielki dom mieszkalny wzniesiony został w północno – zachodniej części dziedzińca. Podzamcze z zabudową gospodarczą znajdowało się po północnej stronie zamku, na nieco niżej położonym terenie. Przez jego obszar wiodła droga dojazdowa do zamku górnego.
Cylindryczna wieża przylegała do narożnika muru, w całości znajdując się w obrębie dziedzińca. Prawdopodobnie pełniła ona funkcję bergfriedu, czyli miejsca ostatecznej obrony, nie zamieszkiwanego w trakcie pokoju, a jedynie wykorzystywanego jako więzienie lub magazyn. Dominowała nad częścią podzamcza oraz być może nad drogą dojazdową do niego. W jej dolnej części umieszczono w grubości muru schody, prowadzące na poziom umieszczony nieco poniżej profilowanego, ostrołukowego portalu wejściowego, który przepruto kilka metrów powyżej poziomu dziedzińca. Brak schodów powyżej wejścia mógł wynikać ze zmiany planów w trakcie budowy, co doprowadziło też do zmniejszenia średnicy wieży. Do przedostania się do górnych kondygnacji służyły już zapewne drabiny. Zwieńczenie wieży mogło mieć formę krenelażu.
W drugim etapie rozbudowy wzmocniono najsłabszy i najbardziej newralgiczny element zamku w postaci bramy wjazdowej. Poprzedzono ją wysuniętą przed obwód murów czworoboczną wieżą, wzmocnioną masywnymi narożnymi przyporami. Przejazd wiódł na jej osi, skąd skręcał pod kątem prostym ku północy (podobnie jak na zamku biskupa Oleśnickiego w Pińczowie), po moście osadzonym na szeregu kamiennych filarów. Wjazd do zamku o szerokości 7 metrów znajdował się poniżej stoku wzgórza i prowadził wzwyż. Kończyło go ostatnie, podnoszone przęsło mostu.
W okresie późnego średniowiecza główny dom mieszkalny o jednotraktowym układzie wnętrza znajdował się przy północnym fragmencie muru obronnego, podczas gdy pozostała zabudowa rozlokowana była z obu jego stron wokół dziedzińca. Na piętrze budynku bramnego znajdować się wówczas mogła kaplica z późnogotyckim ozdobnym wykuszem, przypisywana fundacji Zbigniewa Oleśnickiego. Rozbudowy doprowadziły również do powiększenia zabudowy przylegającego do zamku od północy podzamcza, które w XVI wieku wzmocnione zostało murem z trzema półkolistymi lub podkowiastymi bastejami, wszystkimi skierowanymi w stronę miasta. Na majdanie podzamcza mieściła się studnia, a także stajnie i budynki gospodarcze.
Na początku XVI wieku zmodernizowano obwarowania miejskie, które połączono z zamkiem, choć nie bezpośrednio a poprzez dostawienie do skalistych i stromych stoków wzgórza. Wewnątrz długich na około 800 metrów murów miejskich, obejmujących 4 ha miasta, znalazła się rzeka Iłżanka, która wcześniej oddzielała zamek od Iłży i stanowiła jego naturalną ochronę. Po stronie południowej podobną rolę spełniało dla miasta jezioro Iłżeckie. Mury wzniesione były z nieobrobionego kamienia i zwieńczone krenelażem. W ich długości nie umieszczono regularnie rozmieszczonych baszt, a jedynie prostokątną basztę zwaną Piekło po stronie zachodniej (wykorzystywaną jako więzienie) i prostokątną, niską oraz niewielką, zamkniętą basztę w narożniku południowo – wschodnim. Obie najpewniej dobudowane zostały w XVI wieku. Do miasta prowadziły dwie bramy: wschodnia zwana Mostową i zachodnia Radomska. Obie leżały na jednej linii przebiegającej wzdłuż północnej pierzei rynku. Brama Radomska mieściła się w czworobocznej wieży bramnej, wysuniętej przed lico muru. Brama Mostowa prawdopodobnie miała podobną formę. W trakcie rozbudowy z XVI wieku utworzono jeszcze dwie dodatkowe bramy: Solecką na północy i Krakowską na południu.
Stan obecny
Zamek jest obecnie w stanie zabezpieczonej, udostępnionej do zwiedzania ruiny. Na jego terenie regularnie odbywają się imprezy historyczne np. turnieje rycerskie. Od kilku lat prowadzone są kontrowersyjne prace remontowo – rekonstrukcyjne, podczas których podnoszone są zarzuty o niefachowość i dobór złych materiałów budowlanych. Spośród pierwotnych zabudowań zamku w najlepszym stanie przetrwała wieża główna, choć pozbawiona została oryginalnych poziomów użytkowych, w jej wnętrzu zamontowano metalowe schody, a najwyższą kondygnację przykryto brzydkim parasolem. Mur obwodowy przed rozpoczęciem prac remontowych w najwyższych miejscach sięgał około 2-3 metrów wysokości. Spośród zabudowy podzamcza zachowały się pozostałości fortyfikacji bastejowych i przyziemne partie budynków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lewicki J., Dzieje i architektura zamku w Iłży [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 1997.
Pankowski B., Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 30/2009.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.