Historia
Budowę kościoła w rybackiej osadzie Hel (w średniowieczu Heyle, Hele, później Hela) rozpoczęto po 1378 roku, kiedy to otrzymała ona od wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode potwierdzenie prawa miejskiego, a przede wszystkim po translokacji osady ze Starego Helu na dogodniejszy teren około półtora kilometra na południowy – wschód. Wówczas to stary kościół NMP zastąpił na nowej lokacji kościół św. Piotra, od 1482 roku pod wezwaniem św. Piotra i Pawła (Stary Hel funkcjonował jeszcze do końca XVI wieku, ale kościół NMP najpewniej na przełomie XV i XVI stulecia był już ruiną). Prace budowlane nad kościołem św. Piotra i Pawła zaczęto od prezbiterium wznoszonego na przełomie XIV i XV wieku i zakończono prawdopodobnie około drugiej ćwierci XV wieku, kiedy to do prezbiterium i zakrystii dostawiony został korpus nawowy. Po raz pierwszy w źródłach pisanych kościół odnotowano w 1417 roku.
W 1525 roku kościół przejęła społeczność protestancka, w czasach której uległ on zniszczeniu na skutek wielkiego pożaru miasta z 1572 roku. Odbudowę połączoną z gruntowną przebudową kościoła, skróceniem korpusu i dobudowaniem drewniano – murowanej wieży z kruchtą w przyziemiu, przeprowadzono na przełomie XVI i XVII wieku. Po jej zakończeniu, w związku ze spadkiem zamożności i liczby mieszkańców miasta, kościół posiadał znacznie mniejsze gabaryty. W 1702 roku został uszkodzony na skutek gwałtownego sztormu oraz przesunięcia się od czasu średniowiecza linii brzegowej bliżej miasta. W 1732 roku rozebrano starą wieżę, a na jej miejscu wzniesiono nową z barokowym hełmem, już jednak pięć lat później kościół znów został spustoszony przez morską wodę która zalała wnętrze. Kolejne huragany uszkadzały kościół w 1747 i 1771 roku.
W 1865 roku ze względu na zły stan rozebrano górną, drewnianą, niszczoną sztormami część wieży, dotąd służącą nie tylko za dzwonnicę ale i latarnię dla łodzi. Ubóstwo miasta sprawiło, iż w kolejnych latach kościół zaczął popadać w coraz większe zaniedbanie, dopiero dzięki ogólnopomorskiej zbiórce, pod koniec XIX wieku odnowiono go w stylistyce neogotyckiej. Co ciekawe remont ten krytykowany był już przez współczesnych mieszkańców za zdegradowanie pierwotnego wystroju wnętrza, wadliwe rozwiązania i obawę o stabilność nowej wieży na kalenicy dachu. W 1927 roku wzniesiono nową drewnianą nadbudowę wieży, ale uległa ona zdewastowaniu wraz z resztą budowli w trakcie drugiej wojny światowej. Remont zabytku przeprowadzono w latach 1958-1959.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły w wątku gotyckim, w północno – zachodniej części osady, nad wodami odległej o około trzysta metrów Zatoki Puckiej. Wraz z cmentarzem stanowił on skrajną część południowego ciągu szachulcowych, parterowych zabudowań mieszkalnych, rozmieszczonych na regularnych parcelach wokół dwóch stron ciągnącej się przed osadę drogi, w stronę której zwrócone były drewnianymi szczytami (tyły stanowiły niewielkie ogrody). Ulicówkę tą wraz z kościołem założono wzdłuż długiego wału wydmowego, który wymusił rozplanowanie osady.
Pod koniec XIV wieku kościół składał się z prezbiterium o szerokości 8,7 metra i długości 12,8 metra, zamkniętego wielobocznie po stronie wschodniej, z przylegającą do niego od północy zakrystią, które początkowo pełniły rolę niewielkiej budowli sakralnej, być może poprzedzonej od zachodu przedsionkiem. Od strony zewnętrznej elewacje prezbiterium opięte zostały uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przebito ostrołuczne, dwudzielne okna, oparte parapetami na gzymsie kapnikowym. Każde okno przedzielone było na dwie części pojedynczą, pionową laską.
W XV wieku po zachodniej stronie wzniesiono szeroki na 19,5 metra korpus nawowy, od północy zlicowany ze ścianą zakrystii. Tak duże wymiary wskazywałyby, iż planowano budowlę dwu- lub trójnawową, ale nie ma pewności czy do czasu pożaru została ona w pełni ukończona. Korpus nawowy podobnie jak prezbiterium opięto przyporami, pomiędzy którymi znaleźć się musiały ostrołucznie zamknięte okna. Jeśli w średniowieczu po stronie zachodniej funkcjonowała wieża, to raczej była ona konstrukcji drewnianej.
Stan obecny
Spośród średniowiecznych elementów kościoła do dnia dzisiejszego zachowało się prezbiterium, zakrystia oraz fragmenty murów wschodniej części korpusu. Nowożytna przebudowa nadała temu ostatniemu bardzo nietypową formę, po skróceniu w XVI stuleciu i przekształceniu w XIX wieku w pseudotransept. Szczyty pseudotranseptu, choć posiadają gotyzujacą formę, są efektem prac nowożytnych. Podobnie odnowione lub przekształcone zostały detale architektoniczne w postaci ościeży okiennych, maswerków czy gzymsów. Elewacje zostały w znacznym stopniu przelicowane. Obecnie w kościele mieści się Muzeum Rybołówstwa, odział gdańskiego Narodowego Muzeum Morskiego, prezentujące między innymi modele łodzi rybackich czy warsztat szkutniczy. W zakrystii zachowały się gotyckie wnęki ścienne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Carthaus, Berent und Neustadt, red. J.Heise, Danzig 1884.
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Puck, Żarnowiec i okolice, red. B.Rol, I.Strzelecka, Warszawa 1989.
Kuklik M., Tryptyk helski. Część I do roku 1920, Gdańsk 2010.