Historia
Zamek Grodziec założony został na wyniosłej bazaltowej górze, na miejscu wcześniejszego grodu plemienia Bobrzan. Pierwsza wzmianka o drewnianej jeszcze wówczas warowni pochodzi z 1155 roku, kiedy to jej właścicielem był książę Bolesław I Wysoki. W Grodźcu (Godiuice, od słowiańskiego Gradice) istniał wówczas gród kasztelański, który kontrolował ważny wschodnio – zachodni szlak handlowy, zwany później Drogą Królewską lub Drogą Wysoką. O jego dużym znaczeniu świadczyło wystawienie w nim przez księcia w 1175 roku dokumentu fundacyjnego klasztoru cysterskiego w Lubiążu oraz wymienienie Grodźca pośród największych śląskich kasztelani na dokumencie papieskim Innocentego III z 1245 roku. Kolejnym właścicielem grodu był książę świdnicko-jaworski Bolko I, a następnie książę Bolesław III legnicki, który w 1320 roku sprzedał folwark i wieś Grodziec rycerzowi Swolowi z rodu Bożywojów. W dokumencie potwierdzającym transakcję nie wspomniano jednak istnienia żadnych fortyfikacji, a jedynie osadę zwaną Góra Grodziec (Gröditzberg). Przez resztę XIV i większość XV wieku należała ona do kolejnych pokoleń rodu Bożywojów. Nie ma informacji czy wojny husyckie spowodowały jakieś zniszczenia.
W 1470 roku Grodziec przeszedł w ręce Fryderyka I legnickiego, z którego inicjatywy zaczęto wznosić murowany zamek. W 1471 roku zaczęto budować część mieszkalną, jednak główne prace zaczęto w 1473 roku. Trzej mistrzowie zatrudnieni przez księcia Fryderyka: Błażej Rose z Wrocławia, Bartłomiej Blauschuch z Legnicy i Jan Trauernicht ze Zgorzelca w myśl kontraktu mięli między innymi zbudować okrągłą wieżę, wzorowaną na wieży św. Jadwigi na zamku legnickim. Książę zabezpieczył dla budowniczych wapno, kamień, drewno, żerdzie, powrozy i żelazo, a zapłatą miało być 200 węgierskich guldenów. Dodatkowo władca opłacał jedzenie i picie dla mistrzów i ich sług. W trakcie budowy doszło do śmiertelnego wypadku, z rusztowania przy wieży spadł niejaki Jakub Jencke, o czym informowała legnicka księga miejska. Przypominać o tym zdarzeniu miała także niewielka figurka, umieszczona przy zachodnich drzwiach na zamku. W 1485 roku, pod groźbą kary finansowej do pomocy przy budowie zobowiązani zostali mieszczanie Złotoryi.
Wraz z budową zamku ustanowiono na nim urząd burgrabiego. Pierwszym został Jan Axleben zwany Magnus, który jednocześnie był starostą księstwa legnickiego. Później zastąpił go Wincenty von Tauchsdorf, pochodzący ze starej frankońskiej rodziny przybyłej paręset lat wcześniej na Śląsk. Za jego czasów na zamku wystawiono szereg dokumentów książęcych dotyczących okolicznych dóbr, co świadczy o częstych wizytach w Grodźcu Fryderyka I.
Po śmierci Fryderyka w 1488 roku, w wyniku podziału majątku między braćmi, władzę nad Grodźcem (wraz z Legnicą, Chojnowem i Złotoryją) objął w 1505 roku książę Fryderyk II. Około 1522 roku rozpoczął on przebudowę zamku. Pracami budowlanymi kierował sławny mistrz budowniczy Wendel Rosskopf, któremu pomagało dwunastu kamieniarzy pracujących nad detalami architektonicznymi, takimi jak ościeża drzwi i okien, czy sklepienia. W efekcie Grodziec stał się ulubioną siedzibą księcia i miejscem licznych spotkań. Jako przodująca na Śląsku późnogotycka siedziba, idealnie nadawał się do realizowania modnego wówczas trybu życia pełnego zabaw, uroczystości i turniejów rycerskich.
W 1523 roku na zamku odbyło się spotkanie Fryderyka II z margrafem Jerzym I von Jägerndorfem oraz jego bratem Wilhelmem, kanonikiem mogunckim i kolońskim, po którym gospodarz oraz jego wasale i całe księstwo legnickie przeszli na wiarę luterańską. Uczta i zabawy były tak huczne, iż w ich efekcie wybuchł pożar, który strawił niemal połowę zamku. Wkrótce rozpoczęto odbudowę, połączoną z dostosowaniem Grodźca do obrony ogniowej, poprzez wzniesienie dwóch bastionów: od strony wschodniej i zachodniej. Pracami fortyfikacyjnymi kierował hrabia Jan von Hardeck, wynajęty przez księcia z powodu wszechobecnej wówczas obawy przed zagrożeniem tureckim. Po zakończeniu rozbudowy warownia musiała budzić za tyle duże zaufanie Fryderyka II, iż ulokował w niej skarbiec księstwa legnickiego. Z kolei w 1553 roku na Grodziec przeniósł swój dwór Fryderyk III, z obawy przed panującą w stołecznej Legnicy zarazą.
Na początku lat 20-tych XVII wieku, w obliczu nadchodzących walk wojny trzydziestoletniej, zamek wzmocniono i przysposobiono do obrony. Pomimo tego w 1633 roku katolickie oddziały Albrechta Wallensteina zdobyły Grodziec. Według legnickiej kroniki pomóc im w tym miała przekupiona kochanka ówczesnego burgrabiego zamkowego, Kaspra von Schindela. Okradziono wówczas książęcy skarbiec i zniszczono zamkowe zabudowania, między innymi podpalając palatium. W 1642 roku zamek dostał się w ręce wojsk szwedzkich, jednak już po roku ponownie przejęły go oddziały cesarskie. Postanowiono wówczas rozebrać obwarowania, jednak na szczęście zamierzenia tego nigdy do końca nie przeprowadzono, choć po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i wygaśnięciu linii Piastów legnickich, Grodziec utracił znaczenie. W XVIII wieku zamek był już całkowicie zrujnowany. W 1751 roku zawaliła się część wieży południowej, zaś w 1766 roku pożar zniszczył sklepienia na piętrze budynku mieszkalnego.
Na początku XIX wieku kompleks należał do Jana VI Hochberga, który przeprowadził romantyczną konserwację i zabezpieczył ruiny. Niestety w 1813 roku miał miejsce jeszcze jeden pożar zabytku. W latach 1906-1908 przeprowadzono kolejną, dość swobodną restaurację według projektu Bodo Ebhardta, zacierając obraz późnośredniowiecznego założenia. Ostatni pożar i dewastacja wnętrz miała miejsce w 1945 roku. Prace zabezpieczające podjęto w latach 1960-1973.
Architektura
Zamek wzniesiono na wysokiej, bazaltowej górze o względnej wysokości wynoszącej 240 metrów, co pozwalało mu dominować nad otoczeniem i mieć ogląd szerokiego przedpola. Założenie składało się z nieregularnego, sześciobocznego zamku górnego i obszernego przedzamcza.
W kurtynie zachodniej zamku górnego wzniesiono na początku XVI wieku, lekko załamany pałac główny o wymiarach 15 x 47,5 metra. Został on wkomponowany w system obronny, jako iż jego zewnętrzna ściana była równocześnie murem obronnym, przy którym umieszczono jedną z cylindrycznych baszt. Jego mury na poziomie piwnic otrzymały aż 4-5 metrów grubości, podczas gdy na poziomie piętra grubość ta dochodziła już tylko do 1,8 metra. Pałac posiadał sklepioną kolebkowo piwnicę, dostępną wyłącznie z dziedzińca przez dwa portale, umieszczone po bokach głównego wejścia. Wewnątrz, w ich północnej części umieszczono zakrywany deskami zbiornik na wodę pitną. W przyziemiu pałac składał się z sieni z klatką schodową, wielkiej sali o wymiarach 19 na 10 metrów, komnaty z kominkiem i dwóch pomieszczeń poprzecznych względem sieni. Wielką salę nakryto sklepieniem sieciowym, a jej wnętrze poszerzały wielkie nisze okienne ze sklepieniami kryształowymi. Nad nimi znajdował się ganek pierwszego piętra, pierwotnie kryty daszkiem, oraz obok kolejna wielka sala, której sklepienie lub strop nie zachował się. Komunikację pomiędzy piętrami zapewniała kręcona klatka schodowa umieszczona w sieni. Najwyższa kondygnacja posiadała oprócz pomieszczeń, umieszczony w grubości muru wąski korytarz, którym można było przedostać się przez całą długość palatium, wejść do zachodniej baszty i przejść na ganek obrońców wieńczący mury obronne. Pałac przykrywał dwuspadowy dach, zakończony przy krótszych bokach gotyckimi, schodkowymi szczytami.
Przy pałacu, po północnej stronie znajdowały się dwie trójkondygnacyjne, cylindryczne baszty oraz wieża czworoboczna w której znajdowała się piwnica winna, kuchnia i łaźnia na parterze oraz pomieszczenia mieszkalne na piętrach. Druga, dużo potężniejsza, czworoboczna wieża znajdowała się po stronie południowej i górowała nad wjazdem do zamku. Posiadała wymiary 16,2 na 16,9 metra, siedem kondygnacji (w tym piwnica) z czego pięć do wysokości ganku przy machikułach. Jej pierwotna wysokość prawdopodobnie przekraczała 26 metrów. Całość wieży wieńczyły blanki i dach namiotowy. Jedna cylindryczna klatka schodowa obsługiwała piętra 2 do 4, a druga 4 do 7. Dwie dolne kondygnacje wieży przykryto sklepieniami kolebkowymi, wyższe natomiast drewnianymi stropami. Prawdopodobnie trzecia kondygnacja posiadała dwie izby z których ta dostępna z ganku, miała podwójne okno z niszą wychodzące na dziedziniec. Widoczne są tam również ślady wykusza latrynowego i szafki ściennej. Kolejny wykusz umieszczony był piętro wyżej. Oryginalnie wejście do wieży znajdowało się jedynie z poziomu korony murów obronnych, nie było możliwości dostania się do niej z poziomu dziedzińca. Usytuowana nieco pod skosem, brama zamkowa zabezpieczona była broną i zwodzonym mostem, osobnym dla każdego z dwóch przejść: mniejszego dla pieszych i większego dla konnych.
Przy kurtynie wschodniej znajdował się budynek mieszkalny w którym w XVI i XVII wieku mieszkał zarządca zamku. Znajdował się tam również szereg innych pomieszczeń i drewnianych przybudówek. Dalej po prawej stronie stała kuchnia i łaźnia. W ich sąsiedztwie znajdowała się cylindryczna baszta w której mieściło się więzienie. Następnie przy murze stał browar z magazynem, szopą i piwnicą, a dalej piekarnia z dwoma piecami i studnia. Narożna okrągła baszta pomiędzy piekarnią a browarem służyła jako prochownia. Całość zamku otoczona była suchą fosą.
Przedzamcze znajdowało się po stronie południowej, tam też zlokalizowano liczne budynki pomocnicze i gospodarcze. Jego obwarowania miały nieregularną formę i wzmocnione były dwoma basztami cylindrycznymi (jedną od wschodu – strzegła ona bocznej furty, drugą od południa), jedną narożną basztą czworoboczną oraz budynkiem bramnym po stronie zachodniej. Przedpole czworobocznej baszty narożnej było dodatkowo chronione wysuniętą przed obwód murów i nie powiązaną z nimi basztą cylindryczną. Połączenie miedzy tymi basztami zapewniał prawdopodobnie górny, drewniany pomost lub ganek. Budynek bramny podzamcza pierwotnie był dwutraktowy, z dwoma przejazdami bramnymi. Mniejszy prawdopodobnie służył pieszym, większy konnym i wozom. Na bardzo dużym dziedzińcu podzamcza o wymiarach 270 x 140 metrów, znajdowały się między innymi dwa stawy, zbiornik na wodę deszczową, browar oraz karczma z kuchnią i stajniami.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd zamku Grodziec to w znacznej części efekt odbudowy B.Ebhardta z początku XX wieku. Mimo, iż prowadził ją jeden z największych ówczesnych znawców średniowiecznych budowli, to jednak pozwolono sobie na zbyt dużą dowolność. Odnosi się to głównie do lokalizacji kaplicy zamkowej umieszczonej w sali na piętrze i formy bramy wjazdowej z przedbramiem. Odtworzone zostały także maswerki okienne, blanki, ganki, zwieńczenia murów, dobudowano wykusz. Pomimo tego zamek z pewnością wart jest odwiedzenia, choćby z powodu jednego z nielicznych zachowanych na Śląsku książęcych palatiów.
Zabytek udostępniony jest do zwiedzania w formie z wolna restaurowanej przez prywatnego właściciela ruiny. Odbywają się w nim imprezy o zasięgu regionalnym i międzynarodowym np. Legnicko-Brzeski Turniej Rycerski o Srebrny Pierścień Kasztelana, czy Międzynarodowe Biesiady Zespołów Kresowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olczak M., Grodziec: zamek, kościół, pałac: rys historyczny pewnej starej śląskiej warowni wraz z planem zamku, Warszawa 2008.