Historia
Grodków prawdopodobnie został założony przez komesa Mroczkę z Pogorzeli około połowy XIII wieku jako miasto prywatne. Wkrótce jednak znalazł się rękach książęcych, gdyż w 1278 roku Henryka IV Probus wystawił na rzecz wójta Henryka akt będący potwierdzeniem lokacji. Wzmianki dotyczące zabudowy rynkowej, czy to kupieckiej, czy dotyczącej władz miejskich, przetrwały w bardzo skromnych ilościach. Wiadomo jedynie, iż w 1313 roku książę przekazał czynsz z komór kupieckich. Przypuszcza się, iż niedługo później, być może około połowy tamtego stulecia zbudowana została wieża miejska, a wkrótce po niej budynek władz miejskich i być może jeszcze w końcu XIV wieku lub na początku następnego stulecia zabudowania handlowe. Ratusz wraz z wieżą zostały poddane późnogotyckiej przebudowie w drugiej połowie XV wieku.
Ratusz grodkowski wielokrotnie nękały pożary. Zniszczenia z 1549 roku usuwano w latach 1551 – 1557 z funduszy ofiarowanych przez Baltazara Promnitza. Zapewne rozebrać musiano wówczas gotyckie zwieńczenie wieży, które w 1577 roku zastąpił nowy renesansowy hełm ufundowany przez radę miejską. Barokowe przebudowy ratusza miały miejsce po pożogach, które dotknęły Grodków w XVII, XVIII oraz XIX wieku, przy czym ostatni pożar z 1833 roku okazał się tak niszczycielski, iż budynek ratusza za wyjątkiem wieży rozebrano aż do fundamentów.
Architektura
Budynek ratusza grodkowskiego usytuowano pośrodku niemal kwadratowego placu rynkowego. Jego najstarszym średniowiecznym elementem była ceglana, smukła wieża, wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach zewnętrznych około 5,3 x 5,2 metra, a początkowej wysokości około 18 metrów. Wejście do niej, ujęte w uskokowy ostrołuczny portal, zlokalizowano w przyziemiu od strony północnej. Kondygnacje wnętrza wyznaczały odsadzki, na których oparto belki stropów. Wnętrza oświetlały szczelinowe otwory, których było co najmniej dwa: od północy i wschodu.
Gotycki budynek ratusza usytuowany był po zachodniej stronie wieży. Jego bryła sięgała zapewne poziomu stropu nad jej pierwszym piętrem. Ratusz miał zapewne rzut zbliżony do prostokąta o wymiarach około 9 na 10,5 metra z dłuższymi elewacjami na linii północ – południe. Prawdopodobnie jego dwukondygnacyjna bryła sięgała do wysokości około 9 metrów i była nakryta wysokim dachem dwuspadowym, ograniczonym od zachodu szczytem.
Po wschodniej stronie ratusza usytuowana była zabudowa handlowa. Prawdopodobnie zespół sześciu kramów wzniesiono wkrótce po wybudowaniu ratusza. Otrzymały one szerokość około 3,5 metra każdy. Zwrócone zostały frontem ku południowi, a nakrywały je dachy dwuspadowe o kalenicy założonej równolegle do środkowego traktu o szerokości 2 metrów, przebiegającego przez kompleks zabudowań. Przejście to we wschodniej części zamykała zapewne furta. Zespół zabudowy śródrynkowej, na południe od przejścia, tworzyły od okresu średniowiecza trzy kolejne budynki o funkcji handlowej.
Prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku wzniesiono pierwszy z budynków handlowych po południowej stronie przejścia. Zbudowano go na planie zbliżonym do wydłużonego prostokąta o wymiarach w obrysie zewnętrznym około 10,5 x 24 metry. Najniższą jego kondygnację tworzyła piwnica nakryta stropem, doświetlana od południa i wschodu wąskimi oknami o szerokości około 40 cm z płaskimi poszurami. Ściany wewnętrzne piwnicy otynkowano cienkowarstwowym tynkiem i zapewne pobielono. Po zachodniej stronie budynku, jako ostatni po południowej stronie przejścia, niemal na osi wieży, powstał w okresie późnego gotyku kolejny budynek handlowy. Jego plan miał formę zbliżoną do kwadratu o wymiarach około 23 na prawie 24 metry. Wnętrze dzieliło w osi północ – południe przejście o szerokości nie przekraczającej 3 metry. Po obu jego stronach umieszczono zapewne dwa równoległe budynki o funkcji handlowej, dzielone ściankami poprzecznymi, na co wskazują skromne relikty ścian fundamentowych. Wzniesiono go z cegły, podobnie jak pozostałe, w regularnym wątku jednowozówkowym. Mury związała zaprawa wapienno – piaskowa. Skrajny zachodni budynek handlowy powstał zapewne w pierwszej połowie XV wieku na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 11,5 x 24 metry. Prawdopodobnie miał on układ dwutraktowy, z traktem zachodnim szerokości około 5 metrów a wschodnim około 3,5 metra. Jego posadzkę we wnętrzu wykonano z wylewki wapiennej z użytą rozkruszoną cegłą.
W drugiej połowie XV wieku wieżę ratuszową podwyższono do wysokości ponad 21 metrów nad obecną posadzkę placu. Jej górną część zwieńczono przedpiersiem na wystających przed lico muru wspornikach o formie zbliżonej do machikuł z krenelażem. Pośrodku tarasu osadzono wysoki ostrosłupowy hełm, natomiast poniżej pasa wsporników, częściowo w górnej partii pierwotnej wieży, wykuto na każdej z elewacji prostokątny otwór okienny, nakryty łękiem odcinkowym. Doświetlały one najwyższą kondygnację wieży.
W trakcie XV-wiecznej przebudowy sam budynek ratusza zapewne powiększono, a także przekształcono jego wnętrze, dzieląc je w osi wschód – zachód. Rozbudowa objęła wzniesienie nowego budynku przylegającego od zachodu. Nowe skrzydło o wymiarach około 8,2 na 11,4 metra wyznaczyła ściana szczytowa. Jej zwieńczenie stanowił zapewne szczyt uskokowy znany z panoramy Grodkowa autorstwa F.B. Wernera.
Stan obecny
Obecny budynek ratusza na skutek nowożytnych przekształceń, a zwłaszcza gruntownej XIX-wiecznej, klasycystycznej przebudowy całkowicie zatracił pierwotne cechy stylistyczne. Z bryły budynku jaki powstał na dawnych fundamentach przebija się dziś jedynie górna część gotycko – renesansowej wieży. W wyniku działań II wojny światowej jej hełm został uszkodzony, lecz odbudowano go w formie neobarokowej w 1964 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Badania architektury Grodkowa. Ratusz i blok śródrynkowy [w:] Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej, cz. 2, red. A. Dawid, Grodków 2015.