Historia
Grodków (Grottkau) został założony przed 1250 rokiem przez komesa Mroczka z Pogorzeli jako miasto prywatne, a w 1278 roku książę Henryk IV Probus wystawił dokument na rzecz wójta Henryka, który był zapewne odnowieniem wcześniejszej lokacji. Już cztery lata później pojawić się miała najstarsza wzmianka o bramie Wrocławskiej, choć prawdopodobnie nie odnosiła się ona do konstrukcji murowanej lub kamienna brama wstawiona była w obwód pierwotnych drewniano – ziemnych jeszcze obwarowań.
Budowę murów obronnych w Grodkowie w starszej literaturze przedmiotu przypisywało się, na podstawie zaginionego dokumentu, inicjatywie księcia świdnickiego Bolka I, który miał je wznieść na przełomie XIII i XIV wieku, natomiast w połowie XIV wieku z inicjatywy biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli miały zostać podwyższone i wzmocnione basztami. Możliwe jednak, iż biorąc pod uwagę technologię budowy, w początkowym okresie wzniesiono jedynie fragment południowo – zachodni obwarowań wraz z dwoma bramami (Nyską i Ziębicką), a wznoszenie pozostałej części murów wraz z ostatnią bramą (Lewińską) rozpoczęto nieco później, około połowy XIV stulecia. Gotycka przebudowa mogła mieć miejsce na początku XV wieku (data „1414” umieszczona wraz z imieniem „Johannes” na nieistniejącej już tablicy na elewacji).
W 1428 roku miasto zostało zdobyte i zniszczone przez Husytów. Prawdopodobnie jakiś czas po ich odejściu przystąpiono od remontu i wzmocnienia obwarowań. Być może właśnie wówczas dostawione zostały przedbramia przy czterech głównych bramach miejskich oraz zadaszone ganki w koronie murów obronnych.
Około 1600 roku mury miejskie odnowiono, a wieże bramne po podwyższeniu otrzymały między innymi renesansowe attyki w zwieńczeniu. Przekształcenia te spowodowane były nową modą w architekturze i chęcią nadania bogatej reprezentacyjnej formy architektonicznej. Wzniesiono wówczas także przy murze miejskim szachulcowy tzw. Dom Morowy, stanowiący miejsce odizolowania dla osób dotkniętych chorobami zakaźnymi. W latach 1664-1671 mury, zniszczone podczas działań wojny trzydziestoletniej, staraniem biskupa Sebastiana Rostocka zostały po raz kolejny odnowione. W XVIII stuleciu średniowieczne obwarowania zaczęły gwałtownie tracić na znaczeniu z powodu rozwoju sztuki wojennej i artylerii. Z tego powodu na początku XIX wieku zasypano fosę, a po 1825 roku rozebrano część fortyfikacji wraz z bramami Wrocławską i Nyską.
Architektura
Pierścień obwarowań wyznaczający granicę między ośrodkiem lokacyjnym a przedmieściami założonymi wzdłuż szlaków handlowych, miał w planie dość regularny kształt zbliżony do owalu, prawie koła. Mury obronne w dolnej kondygnacji murowane były z kamienia polnego, do wysokości około 4 metrów w części południowo – zachodniej, a na pozostałych odcinkach do wysokości 1,5 metra, zaś w górnej kondygnacji z cegły. Odmienność konstrukcji odcinka południowo – zachodniego w stosunku do pozostałych fragmentów muru oraz jego lokalizacja z dala d terenów podmokłych i zabagnionych, położonych w pobliżu nurtu Strugi Grodkowskiej, wskazywałyby że prawdopodobnie powstał on jako pierwszy. Kurtyny na poziomie około 6 metrów nad obecnym terenem posiadały chodnik obrońców z przedpiersiem, zapewne zwieńczonym krenelażem. W czasach rozwoju broni palnej obwód murów przykryty był już daszkiem, a w prostym przedpiersiu poprzebijane był otwory strzeleckie dla ręcznej broni ogniowej.
W ciągu fortyfikacji wzniesiono siedem prostokątnych w rzucie baszt, usytuowanych głównie w północno – zachodniej (cztery baszty) i północno – wschodniej części obwodu (dwie baszty), z jedną po stronie południowo – wschodniej. Były one wysunięte w całości przed lico muru w stronę fosy, początkowo zapewne niskie i otwarte od strony miasta, następnie przynajmniej część z nich była podwyższana, zadaszana i zamykana tylnymi ścianami do pełnej formy.
Do wnętrza obwodu prowadziły cztery bramy osadzone w czworobocznych wieżach bramnych lub obok wież w kurtynach murów: Ziębicka (Strzelińska) od zachodu, Lewińska od wschodu, Wrocławska (Brzeska) od północy i Nyska od południa, przy czym dwie ostatnie z nich zlokalizowano na zakończeniu ulic wychodzących z narożników rynku i zbiegających się przy obwodzie obronnym, a kolejne dwie wzniesiono na zakończeniu ulic wybiegających ze środków dłuższych pierzei placu rynkowego.
Brama Lewińska założona została na planie czworoboku o wymiarach 6,1 x 7,8 metra. W jej przyziemiu na osi wschód – zachód przepruto przejazd bramny z ostrołucznymi portalami. Ponad otworem prowadzącym w stronę fosy umieszczono wysoką ostrołuczną wnękę mieszczącą opuszczaną bronę. Przejazd dodatkowo zabezpieczany był dwuskrzydłowymi wrotami zawieszanymi na hakach osadzanych w ościeżach. Wyższe kondygnacje rozdzielały drewniane stropy oparte na odsadzkach. Wejście na pierwsze piętro umieszczono od południa, wprost z korony muru obronnego. Dwa wyższe poziomy dostępne były już za pomocą drabin, przy czym najwyższą doświetlały dwa okna szczelinowe umieszczone w ścianach nad przejazdem. Około 1414 roku rozebrano zniszczoną górną część wieży do około 13 metrów wysokości, mury podwyższono o co najmniej jedną kondygnację doświetlaną prostokątnymi oknami i zwieńczono w nieznany sposób (dach czterospadowy, kalenicowy lub otwarta platforma bojowa z krenelażem).
Bramę Wrocławską tworzyła wieża o planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości około 8 metrów z umieszczonym w jej przyziemiu przejazdem bramnym, zabezpieczony zapewne wrotami. Bramy Nyska i Ziębicka złożone były z wież na planie kwadratu o bokach długości około 7,5–8 metrów, flankujących proste przejazdy bramne umieszczone w kurtynie muru. Wszystkie bramy miejskie od pierwszej połowy XV wieku posiadały przedbramia w formie szyi, przy czym najlepiej znane przedbramie bramy Wrocławskiej przed północną elewacją wieży posiadało szyję o długości około 20 metrów oraz czworoboczny budynek bramny. W jego elewacji frontowej przepruto w przyziemiu półkoliście zamknięty otwór przejazdu, wokół którego założono wnękę mieszczącą podnoszone przęsło mostu zwodzonego. Powyżej wnęki znalazły się dwie szczeliny na belki zwodu, a pomiędzy nimi umieszczono zapewne otwory strzelnicze ganku obrońców. Budynek nakryto dachem z kalenicą założoną równolegle do osi wjazdu, ujętym trójkątnymi szczytami, z których północny dekorowały ostrołuczne wnęki. Przedbramie przed bramą Nyską miało około 40 metrów długości, natomiast pozostałe były krótsze, długości około 20–25 metrów.
Stan obecny
Do czasów obecnych obwarowania zachowały się we fragmentach w południowo-zachodniej i północnej części miasta. Zobaczyć możemy wieże bramy Lewińskiej i Ziębickiej, obie zwieńczone na wysokości około 21 metrów renesansowymi arkadami z narożnikami oraz portalami bramnymi wyróżnionymi boniowaniem po przebudowie z przełomu XVI i XVII wieku. Widoczna jest również przekształcona w okresie nowożytnym baszta Więzienna oraz druga nienazwana baszta w formie niskiej łupiny zlokalizowanej na północ od bramy Lewińskiej.
pokaż basztę Więzienną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Badania architektury Grodkowa.Średniowieczne fortyfikacje miejskie [w:] Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej, cz. 2, red. A. Dawid, Grodków 2015.
Legendziewicz A., Problematyka badawczo-konserwatorska wybranych zespołów bramnych na Śląsku [w:] Obwarowania miast – problematyka ochrony, konserwacji, adaptacji i ekspozycji. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. A. Górski, Kożuchów 2010.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.