Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o osadzie Grębień odnotowana została w 1299 roku, gdy Władysław Łokietek nadał jej mieszkańcom wolności i zatwierdził akt darowizny połowy wsi dla arcybiskupa gnieźnieńskiego, dokonany przez niejakiego Stogniewa. Druga część osady przeszła na własność arcybiskupstwa dopiero w 1362 roku. Wcześniej, w 1323 roku, przeprowadzono natomiast lokację Grębienia na prawie niemieckim i sprzedaż sołectwa za półtorej grzywny Swentonowi przez Sieciecha, syna Stogniewa ze Świby. Prawdopodobnie nie istniał jeszcze wówczas we wsi kościół, bowiem pierwsza wzmianka o kaplicy w Grębieniu odnotowana została dopiero w 1470 roku. Przypuszczalnie powstała ona po objęciu przez arcybiskupstwo całej wsi.
Kościół pod wezwaniem św. Jadwigi i św. Trójcy wybudowano na miejscu starszej kaplicy w ostatnich latach XV wieku lub na początku XVI stulecia, przy udziale wyspecjalizowanego warsztatu budowlanego działającego w rejonie Wielunia. Tuż po ukończeniu prac ciesielskich wnętrze prezbiterium udekorowano polichromiami, być może powstałymi z inicjatywy Jana z Kościelca, plebana ze wsi Kadłub, gdzie mieścił się zwierzchni dla Grębienia kościół farny. Następnie w latach 1520-1531 malowidłami ozdobiono stropy nawy i prezbiterium.
W XVII wieku do kościoła dobudowana została wieża. Stało się to po wojnie ze Szwecją, w trakcie której najeźdźcy wymordowali znaczną część mieszkańców Grębienia, pochowanych po paru latach w zbiorowej mogile przy kościele, nad którą częściowo znalazła się późniejsza wieża. Wyludnienie osady doprowadziło do porzucenia całej jej południowej części, przez co kościół utracił centralną pozycję na rzecz skrajnego usytuowania. Szczęśliwie jednak uniknął poważniejszych zniszczeń, w tym najbardziej destrukcyjnych od ognia. W 1668 roku, w aktach sporządzonych w trakcie wizytacji, kościół odnotowany został pod pojedynczym wezwaniem św. Trójcy, jako posiadający dzwonnicę, małą zakrystię, ceglaną posadzką we wnętrzu i jeden ołtarz.
W 1719 roku grunty kościelne w Grębieniu przekazano proboszczowi w Kadłubie, nakładając na niego jednocześnie obowiązek remontowania świątyni. Naprawy dachu przeprowadzono już rok później, zaś po połowie XVIII wieku odnowiono posadzki i prawdopodobnie dobudowano chór muzyczny. W XIX wieku kościół św. Trójcy dwukrotnie zmieniał przynależność do parafii: od 1827 roku podlegał kościołowi w Pątnowie, od 1863 roku świątyni w Krzyworzece, zaś od pierwszej dekady XX wieku należał jako kościół filialny do parafii Dzietrzniki. W latach 1810-1816 z fundacji Jana Świtały przy kościele wzniesiono nową dzwonnicę, natomiast na początku XX wieku zbudowano nową kruchtę, na miejscu starszej z XIX stulecia, która to z kolei zastąpiła późnośredniowieczną. Około 1914 roku powiększeniu uległa zakrystia, remonty prowadzono natomiast w latach 50-tych XX wieku i w latach 1998-2001.
Architektura
Kościół zbudowany został na niewysokim wzniesieniu w dolinie małego cieku wodnego, na jego prawym, południowym brzegu, w pobliżu mostu przez który biegła południkowa droga łącząca Grębień ze wsią Wierzbie oraz z Popowicami. Pierwotnie świątynia znajdowała się w środkowej części osady, w średniowieczu bowiem zabudowania chłopskie zajmowały ciągi pagórków po południowej i północnej stronie kościoła, bo obu brzegach strumienia. Po stronie wschodniej na skutek spiętrzeń wody utworzono połączone groblami stawy, w okolicy których pracował młyn z tartakiem, na zachodzie natomiast mogły się znajdować łąki, pola lub pastwiska, gdyż w okolicy wsi pod koniec średniowiecza nie było już żadnych lasów. Teren kościoła był ogrodzony drewnianym płotem konstrukcji zrębowej lub sumikowo – łątkowej, w celu zabezpieczenia przykościelnego cmentarza i odseparowania od zabudowy mieszkalnej. Sąsiadował ze studnią o zrębowej cembrowinie i karczmą ulokowaną przy skrzyżowaniu wspomnianej drogi południkowej z traktem równoleżnikowym, biegnącym wzdłuż strumienia. W pobliżu ogrodzenia cmentarnego celowo kilkukrotnie zasadzano drzewa, mające chronić kościół przed uderzeniami piorunów i podmuchami porywistego wiatru, a być może także stanowić materiałowe zaplecze do napraw.
Kościół utworzony został z czworobocznej, zbliżonej w planie do kwadratu nawy o wymiarach 6,8 x 6,2 metra, prostokątnego prezbiterium po stronie wschodniej o wielkości 5,2 x 4,8 metra i usytuowanej po jego północnej stronie zakrystii. Wszystkie części wzniesiono na wielowarstwowym fundamencie z piaskowca, w konstrukcji zrębowej, a więc z układanych poziomo wieńców, tworzonych z obciosanych belek o przekroju czworokątnym, które łączono bez ostatków, z krytym czopem. Górna warstwa fundamentu leżała wyżej niż pierwotna powierzchnia gruntu, dzięki czemu izolowała drewno podwalin (najniższych belek zrębu). Zrąb kościoła utworzono z belek sosnowych, których długość była równa długościom ścian, bądź odległościom do otworów drzwiowych i okiennych. Belki zostały bardzo precyzyjnie przycięte trakiem, a następnie dostarczone na miejsce w postaci gotowej do montażu, co ułatwiały naniesione na poszczególne elementy znaki ciesielskie (mogło to wynikać z braku lasów w pobliżu wsi).
W odmiennej konstrukcji słupowo – ramowej wzniesiono kruchtę przed południowym wejściem do nawy, założoną na planie kwadratu o wymiarach 2,4 x 2,4 metra i wysokości 1,3 metra. Bryła kościoła była bezwieżowa, jedynie z sygnaturką na styku nawy z prezbiterium, choć w pobliżu mogła znajdować się jeszcze wolnostojąca dzwonnica w konstrukcji szkieletowo – ramowej, usytuowana po stronie zachodniej, w pobliżu cmentarnego ogrodzenia. Nawa i prezbiterium przykryte zostały dachem o wspólnej kalenicy, z dostosowaniem rozpiętości więzarów do szerszej nawy, dzięki czemu wokół węższego prezbiterium utworzony został szeroki nadwieszony okap. By ściśle związać konstrukcję ścian nawy i prezbiterium z więźbą dachową, a także zabezpieczyć więźbę dachową, wzmocniono je zaczepami – krótkimi pionowymi belkami, które podobnie jak w innych wielkopolskich kościołach późnogotyckich, usztywniono skośnymi mieczami. Dach kościoła przypuszczalnie pokrywał gont, osadzony na storczykowej więźbie dachowej, jednojętkowej, złożonej z dwunastu kozłów krokwiowych. Słupy spięte zostały jednym poziomem rygli oraz usztywnione zastrzałami ułożonymi w krzyż św. Andrzeja i mieczami.
Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały od południa czworoboczne okna o wielkości około 1,2 x 1,2 metra, w nawie wycięte na wysokości około 2,8 metra, profilowane kombinacjami żłobień i wałków. W ścianie wschodniej prezbiterium utworzono często spotykany w późnogotyckich drewnianych kościołach wielkopolskich otwór okrągły, również profilowany wałkiem. Wejście do kościoła pierwotnie prowadziło tylko od południa, co uwarunkowane było położeniem najstarszej i największej części wsi z tamtej strony, jak i średniowieczną tradycją budowlaną. Portal wiodący do nawy oraz portal z prezbiterium do zakrystii oprofilowano ząbkowanym ornamentem. Nawę od prezbiterium symbolicznie oddzielono dwoma belkami tęczy: dolną profilowaną obustronnie, z ząbkowaniem przy nasadach, górną z obustronnie profilowaną częścią dolną. Wewnątrz prezbiterium, na podstawie o wymiarach 1,2 x 0,4 metra, znajdował się ołtarz, zapewne w typie późnogotyckiego tryptyku. Do pierwotnego wyposażenia należała także kazalnica na drewnianym cokole, zdobiona ornamentem z identycznym ząbkowaniem jakie umieszczono przy spływach w portalach północnym i południowym oraz w nasadach belki tęczowej.
Stan obecny
Kościół św. Trójcy jest dziś budowlą bardzo ważną, jedną z najstarszych zachowanych świątyń tzw. typu wieluńskiego. Z końca XV wieku przetrwał wieniec ścian prezbiterium i nawy (bez wymienianej podwaliny), częściowo zrąb zakrystii, więźba dachowa z konstrukcją części sygnaturki, portale południowy nawy i zakrystii, okna w prezbiterium (okrągłe w ścianie wschodniej, prostokątne w ścianie południowej) oraz jedyne okno w ścianie południowej nawy, obecnie przykryte szalowaniem. Nowożytna jest wieża, obecna kruchta, chór w nawie, pokrywający zrębowe ściany szalunek. Największą ozdobą wnętrza kościoła jest późnogotycka polichromia fundacji prymasa Jana Łaskiego z początku XVI wieku, która przedstawia w dwóch pasach sceny Męki Pańskiej, wraz z ornamentem roślinnym i arkadowym. Malowidło to uważane jest za jedno z najbardziej reprezentatywnych przykładów sztuki schyłku średniowiecza i początku renesansu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001.
Figlus T., Późnogotyckie kościoły typu wieluńskiego – problem identyfikacji, uwarunkowań genetyczno-osadniczych i współczesnych walorów kulturowych, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, tom 9-10 (2020).
Langner D., Kościoły drewniane ziemi wieluńskiej na tle typów ościennych (do końca XVII wieku), Kraków 2023.
Lechowicz Z., Kościół św. Trójcy w miejscowości Grębień pow. Wieluń. Archeologia i Architektura, „Rocznik Wieluński”, tom 18/2018.