Historia
Najstarszą budowlą obronną na terenie Gostynina był gród, po raz pierwszy wzmiankowany w źródłach pisanych w 1268 roku, prawdopodobnie wzniesiony w czasach Konrada Mazowieckiego, w związku z najazdami na Mazowsze Prusów, Litwinów i Rusinów. Spełniał on w systemie obronnym Mazowsza ważną rolę, ze względu na położenie przy granicy z Kujawami i ziemią łęczycką, miał także istotne znaczenie jako siedziba książęca w dobie rozbicia dzielnicowego, dlatego w drugiej połowie XIII wieku był obiektem licznych sporów, walk i najazdów.
W 1247 roku, po śmierci Konrada Mazowieckiego, księstwo podzielono między jego synów. Mazowsze właściwe otrzymał Bolesław I, zaś po jego rychłej śmierci Siemowit I, natomiast Kujawy i ziemię sieradzką dostał Kazimierz. Gostyniński gród w 1268 roku najechany został przez Rusinów, którzy wykorzystali wewnętrzne spory w celu zorganizowania zbrojnej wyprawy. W latach 80-tych walczyli o niego Władysław Łokietek i Konrad II czerski. Ten drugi zdobył go przy pomocy Rusinów w 1286 roku, po szturmie i krwawej walce. Następnie w 1300 roku szturmował Gostynin król czeski Wacław, pragnąc zmusić Bolesława II do złożenia hołdu. Nie mogąc jednak zdobyć grodu, odstąpił i obległ Płock. W 1327 roku gród był z kolei oblegany przez Władysława Łokietka, ponieważ książęta mazowieccy nie chcieli go uznać za króla polskiego i przyjąć jego zwierzchnictwa. W tym czasie Gostynin wraz z okolicznymi terenami należał do dzielnicy księcia płockiego Wacława zwanego Wańkiem, który uznał się lennikiem króla czeskiego Jana Luksemburskiego, a w 1326 roku zawarł przymierze z Krzyżakami. Rok później idący na pomoc Luksemburczykowi Krzyżacy uderzyli między innymi na Gostynin, któremu z pomocą przyszedł Władysław Łokietek.
Od około początku XIV wieku po wschodniej stronie rzeki Skrwy rozwijała się otwarta osada. Naprzeciwko niej około połowy lub na początku drugiej połowy XIV wieku, przystąpiono do budowy murowanego zamku, być może z powodu spustoszenia starego grodu w trakcie walk, albo ze względu na bliższą lokalizację w stosunku do osady. Prace budowlane prawdopodobnie rozpoczęto z inicjatywy księcia mazowieckiego Siemowita III, który w 1352 roku jako pierwszy władca włączył tytuł księcia gostynińskiego do swej oficjalnej tytulatury. Prawdopodobnie pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia jego następca, Siemowit IV, dokonał pierwszej przebudowy i rozbudowy zamku. Wiadomo, że był on szczególnie przywiązany do Gostynina, w którym dwukrotnie, w 1414 i 1419 roku, podejmował króla Władysława Jagiełłę. Siemowit IV często przebywał na zamku, w nim również zmarł w 1426 roku. Ponadto nadał on w 1382 roku prawa miejskie osadzie po drugiej stronie rzeki. Z jego fundacji mógł także zostać wzniesiony nowy kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina, natomiast żona Siemowita V, księżna Małgorzata, ufundowała w pobliżu zamku kaplicę Świętej Trójcy, Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława.
Wraz ze śmiercią w 1462 roku ostatnich mazowieckich książąt piastowskich z linii rawskiej, Siemowita VI i Władysława II, Gostynin został wcielony przez króla Kazimierza Jagiellończyka do Korony Polskiej, przy czym zamek stał się siedzibą starosty królewskiego. Jeszcze pod koniec tego samego roku władca przyjechał na zamek i odbierając przysięgę wierności od mieszczan, potwierdził wszystkie nadane dotąd przywileje. Gostynin wszedł wówczas w okres intensywnego rozwoju, a zamek został odnowiony po 1508 roku, kiedy to starostwo otrzymał Krzysztof Szydłowiecki, wpływowy szlachcic doby króla Zygmunta Starego. Z jego inicjatywy w 1516 roku przeprowadzono lustrację zamku, powtórzoną za Zygmunta Augusta w 1564 i 1570 roku (według nich na zamku mieścić się wówczas miało trzydzieści sześć komnat, izb, komór i piwnic, zaś w pobliżu znajdowały się sady, zamkowe wsie Rataje i Kozice, browar oraz siedem młynów).
Pod koniec XVI wieku zamek gostyniński opisywano już jako podupadły i opuszczony, jednak w początkach XVII wieku najpewniej został odnowiony, gdyż w 1611 roku osadzono w nim w niewoli cara rosyjskiego Wasyla IV Szujskiego. Pomimo wygodnych warunków mieszkaniowych (dwór królewski wydawał około 230 złotych na jego utrzymanie i przeznaczył 20 ludzi do opieki), rok później Wasyl IV zmarł w Gostyniu wraz z bratem Dymitrem i jego żoną Katarzyną na skutek epidemii. W czasie wojen ze Szwecją w połowie XVII wieku, zamek został zajęty przez wojska Karola Gustawa i zdewastowany, po tym gdy w 1656 roku napadła na Szwedów czeladź obozowa związana z wojskami Stefana Czarnieckiego. Kolejne zniszczenia nastąpiły w okresie wojny północnej na początku XVIII wieku oraz w 1772 roku podczas oblężenia konfederatów barskich przez wojska rosyjskie. Po zakończeniu walk zamek był zrujnowany, dlatego po II rozbiorze Polski władze pruskie poleciły go całkowicie rozebrać.
Architektura
Zamek gostyniński założony został na wzniesieniu pomiędzy jeziorami Czarne na południu i Kocioł na północy, na zachodnim brzegu rzeki Skrwy. Po przeciwnej, wschodniej stronie rzeki funkcjonowała nie obwarowana osada z kościołem parafialnym św. Jakub, prawdopodobnie założona przy rzecznej przeprawie. Na zachód od zamku rozciągały się płaskie, nizinne tereny, przypuszczalnie pokryte polami i łąkami. Starszy gród, w momencie budowy zamku zapewne już nie użytkowany, znajdował się na wzgórzu nad jeziorem Kocioł, po północno – zachodniej stronie Gostynina.
Najstarszą budowlą murowaną zamku była czworoboczna, wzmocniona w narożnikach przyporami wieża mieszkalno – obronna, usytuowana w północnej części majdanu, którą na przełomie XIV i XV wieku rozebrano. Zastąpiło ją wówczas czworoboczne założenie o wymiarach 37 x 28 metrów, składające się z dziedzińca otoczonego murem obronnym, który w narożniku północno – wschodnim wzmocniono nieco mniejszą, kwadratową w planie wieżą o wymiarach około 7,3 x 7,3 metrów. Wjazd do zamku umieszczono od strony wschodniej, a więc skierowany był on w stronę przeprawy na rzece i osady. Narożna wieża choć znajdowała się w pobliżu bramy, raczej nie była w stanie jej flankować, gdyż w całości znajdowała się wewnątrz obwodu obronnego.
W trzecim etapie prac, na początku XV wieku, wzdłuż kurtyny północnej wzniesiono na dziedzińcu główny dom zamkowy, tak zwaną „curia maior”. Wypełnił on przestrzeń od zachodniego odcinka muru obronnego do narożnej wieży po stronie wschodniej. Jego wnętrze na poziomie przyziemia było dwuprzestrzenne, z mniejszym, prawie kwadratowym pomieszczeniem po stronie zachodniej i większą salą po stronie wschodniej. Budynek mógł mieć co najmniej dwie kondygnacje, ale nie wiadomo czy przewyższał koronę muru obronnego. Oprócz niego na dziedzińcu zapewne znajdowała się mniejsza zabudowa o gospodarczym i pomocniczym charakterze, konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Pod koniec XV wieku lub w początkach XVI stulecia w południowej części dziedzińca wzniesiono szachulcowy dom („curia minor”) o wymiarach 28 x 10 metrów, usytuowany równolegle do głównego budynku mieszkalnego.
W początkach XV wieku brama wjazdowa na dziedziniec zamku wzmocniona została czworobocznym budynkiem bramnym. Został on w całości wysunięty przed obwód muru obronnego po wschodniej stronie zamku i wzmocniony co najmniej jedną ukośnie umieszczoną przyporą. Wjazd do utworzonego w przyziemiu przejazdu zapewne możliwy był za pomocą drewnianego mostu ponad fosą, być może o zwodzonym charakterze. Stamtąd droga wiodła ku przeprawie, ale również do powstałego w XV wieku podzamcza (przygródka) po północnej stronie zamku.
Stan obecny
Obecnie na miejscu zamku znajduje się wzniesiony w pierwszej połowie XIX wieku neogotycki zbór ewangelicki, utworzony przy wykorzystaniu fragmentów dawnej budowli (dolne partie wieży świątyni). Choć kryje on w sobie relikty oryginalnej zabudowy północnej części zamku, to jednak pierwotnych fragmentów nie da się dzisiaj dojrzeć gołym okiem, a obecna budowla w żaden sposób nie nawiązuje do średniowiecznego zamku. Środkowa i południowa część wzgórza zamkowego zajmowana jest od początku XXI wieku przez współczesny hotel o wątpliwej wartości architektonicznej, również nie nawiązujący w żadnym stopniu do średniowiecznego zamku, a kubaturą znacznie przekraczający zasięg historycznych zabudowań. Tą kiczowatą konstrukcją unicestwiono relikty oryginalnych zabudowań i ich otoczenie, a także zniszczono okoliczny krajobraz.
pokaż miejsce po zamku na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chudzyński M., Z dziejów zamku książąt mazowieckich w Gostyninie, „Notatki Płockie”, 27/1 (110), 1982.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowogórski P., Historia zabudowy wzgórza zamkowego w Gostyninie (próba syntezy w świetle współczesnych badań), „Notatki Płockie”, 43/4 (177), 1998.
Nowogórski P., Mit odbudowy zamku w Gostyninie, „Nasze Korzenie”, 5/2013.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi mazowieckiej, Warszawa 2002.