Historia
Kościół w Gosławiu (pierwotnie Gusslafneshagen, Guszlaveshagen, następnie Gützlaffshagen) zaczęto wznosić w drugiej połowie XIII wieku, przed 1291 rokiem, kiedy to został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych. Prace budowlane z niewyjaśnionych powodów zostały jednak dość szybko przerwane. Z tego powodu świątynia pełniąca funkcje parafialne, obejmująca wsie Gołańcz Pomorską i Siemidarżno, była jeszcze niewielka, obejmująca jedynie murowane prezbiterium i zakrystię. W 1308 roku biskup kamieński Henryk von Wachholtz ustanowił w niej prebendę.
Około przełomu XIV i XV wieku kościół został powiększony o murowaną nawę oraz masywną wieżę. Warsztat realizujący drugi etap budowy nadbudował też w cegle mury prezbiterium i szczyt wschodni, a także na zakończenie prac w XV stuleciu założył gwiaździste sklepienie w prezbiterium.
Od 1534 roku kościół użytkowali ewangelicy, którzy częściowo przekształcili go w XVIII wieku (nowe zwieńczenie wieży), a następnie dobudowali kruchtę oraz nową zakrystię w XIX stuleciu. W 1945 roku kościół powrócił w posiadanie katolików pod nowym wezwaniem Chrystusa Króla. Jego remonty prowadzone były w 1959 (wieża), w latach 80-tych XX wieku (dach korpusu) i w 1994 roku (lica murów).
Architektura
Najstarsza część kościoła została zbudowany z granitowej kostki, dokładnie obrobionej i układanej w regularne warstwy, okazjonalnie zdobionej na niektórych kwadrach (motyw szachownicy, ornament romboidalny). Budynek składał się pierwotnie z czworobocznego, krótkiego prezbiterium i małej zakrystii od strony północnej. Jednonawowy korpus o tej samej szerokości co prezbiterium oraz masywna, czworoboczna wieża po stronie zachodniej powstały w kolejnym etapie w XIV/XV wieku. Wykonano je z kamienia polnego w dolnych partiach oraz z cegły o nieregularnym i gotyckim wątku w górnej części.
Mury prezbiterium zwieńczone były profilowanym gzymsem i posadowione na sfazowanym cokole. Oświetlenie prawdopodobnie początkowo zapewniały wąskie, lancetowate okna wczesnogotyckie, wejście natomiast prowadziło od południa, przez uskokowy, ostrołuczny portal. Jego klińcowa archiwolta ozdobiona została dwoma, symetrycznie umiejscowionymi kamiennymi szachownicami, a krawędzie na całej wysokości, aż do cokołu udekorowano żłobkowaniem i wałkiem oraz guzami w żłobku zewnętrznego uskoku. Wnętrze prezbiterium pierwotnie przykryte było stropem lub otwartą więźbą dachową. Skromne detale architektoniczne tworzyła wnęka południowa pod sedilia oraz mała wnęka sakramentarium w ścianie wschodniej. Mała nisza ścienna utworzona została też w ścianie północnej, obok portalu do zakrystii.
Nawa kościoła jako jedyna część budowli opięta została przyporami, umieszczonymi prostopadle do osi wzdłużnej (zastosowano je albo ze względu na gęsto rozmieszczone okna, albo planowano założyć sklepienie, do czego ostatecznie nie doszło). Jej ceglane mury zwieńczono na zewnętrznych elewacjach starannie opracowanym fryzem arkadkowym, który utworzono też na podwyższonych cegłą murach prezbiterium. Wieżę na poziomie przyziemia utworzono surową, pozbawioną dekoracji, zaś wyżej z trzech stron rozczłonkowano regularnym rytmem podłużnych i wąskich blend o uskokowych krawędziach, zamkniętych lekkimi ostrołukami. Dodatkowo od południa i północy między ostrołucznymi archiwoltami umieszczono blendy koliste. Ostrołuczne ale szersze, rozmieszczone piramidalnie na dwóch poziomach blendy ozdobiły wschodni szczyt prezbiterium. Na całej przestrzeni szczytu pozostawiono otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Wewnątrz nawę od prezbiterium oddzielono arkadą tęczy, zaś w samym prezbiterium w XV stuleciu założono ceramiczne sklepienie gwiaździste z nisko spływającymi na ściany żebrami. Nawa przykryta została drewnianym stropem. Jej oświetlenie przypuszczalnie zapewniały ostrołucznie zamknięte okna średniej wielkości. Największe okno przebite zostało w XV wieku we wschodniej ścianie prezbiterium, gdzie oświetlało ołtarz główny. Wejście do kościoła od XV wieku prowadziło portalem zachodnim, poprzez podwieżową kruchtę.
Stan obecny
Kościół zachował mury obwodowe prezbiterium, nawy i wieży. Nie przetrwała jedynie pierwotna zakrystia, po której widoczne są strzępia muru oraz fragmenty dolnych partii ścian wtopione w późniejszy mur mniejszej, nowożytnej zakrystii. Elementem pośredniowiecznym jest też aneks południowy oraz zwieńczenie wieży. Niestety większość okien została przekształcona na duże, odcinkowo zamknięte otwory. Na uwagę zasługuje natomiast ciosany z granitu portal południowy, znajdujący się dziś w neogotyckim aneksie. Zachował się również fryz arkadkowy, relikty profilowanego gzymsu po stronie północnej, sfazowany cokół, gotycki szczyt wschodni, XV-wieczne sklepienie w prezbiterium. XIII-wieczny portal zakrystii został zamurowany, ale jest widoczny od wnętrza (wraz ze słabo czytelnym u dołu ornamentem). We wschodniej ścianie prezbiterium zachowała się wnęka sakramentarium (obecnie przysłonięta kratą) a w ścianie południowej wnęka pod sedilia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół rzymsko-katolicki parafialny p.w. Chrystusa Króla, A.Szerniewicz, nr 7208, Gosław 1997.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenberg, Stettin 1914.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.