Historia
Kościół Mariacki w Gorzowie (niem. Landsberg) zbudowany został w drugiej połowie XIII wieku jako miejski kościół parafialny. Wzniósł go warsztat budowlany operujący zaawansowaną techniką ceglaną, wywodzący się z kręgu cysterskiego. Budowa musiała się rozpocząć około 1257 roku, kiedy założono miasto, gdyż układ świątyni skoordynowany został z lokacyjnym układem urbanistycznym. Prace najpewniej zakończono w swych zasadniczym zrębie przed końcem XIII wieku, jako że w 1298 roku prawo patronatu nad kościołem przekazano kolegiacie w Myśliborzu (gdyby budowa nie była ukończona patron nie mógłby liczyć na dochody z parafii, a musiałby wspierać kosztowne prace).
Na formę kościoła wpływ miał czas i miejsce jego powstania. Jego budowę rozpoczęto w mieście założonym na terenach dopiero co zdobytych przez Brandenburczyków, powstałym jako przeciwwaga strategiczna dla polskiego Santoka i przejmującym funkcje okolicznych grodów. W dokumencie lokacyjnym margrabia Jan zobowiązał się do ufortyfikowania miasta drewnianymi obwarowaniami w przeciągu pięciu miesięcy, a następnie fortyfikacjami trwalszymi. Prawdopodobnie także dlatego gorzowski kościół parafialny otrzymał monumentalną formę z masywną, obronną wieżą, mającą znaczenie zarówno użytkowe jak i symboliczne.
Patronat nad kościołem sprawowało początkowo miasto, od 1298 kapituła kolegiaty w Myśliborzu (niem. Soldin), a następnie zakon krzyżacki oraz brandenburscy elektorzy. W 1337 roku w przekazach pisemnych pojawiły się informacje o fundowaniu i uposażaniu nowych ołtarzy bocznych, które odnotowywano także w latach 1350, 1354, 1361, 1362, 1363, 1381 i 1385. Natomiast pod koniec XV wieku farę powiększono o prezbiterium i piętro nad zakrystią.
Od końca XVI wieku kościół był świątynią luterańską, w związku z czym jego wnętrze uległo znacznej transformacji. W 1621 roku nadbudowana została wieża, która w 1708 roku musiała zostać wyremontowana po uderzeniu pioruna. W XIX stuleciu miały miejsce kolejne prace remontowe: w latach 1821-1822 (elewacja południowa) oraz w latach 1823-1825 (wieża). Kolejne prace prowadzono w okresie 1902-1903 gdy odnowiono wnętrze, oraz między 1935 a 1936 rokiem. Drugą wojnę światową zabytek przetrwał bez strat, po czym w latach 1952-1956 regotyzacji poddano wnętrze, z którego usunięto nowożytne empory. W 1989-1990 roku rozbudowana została zakrystia.
Architektura
Gorzowska fara została wzniesiona jako ceglana budowla gotycka, pseudobazylikowa, posiadająca trzy nawy, pięć przęseł długości, masywną wieżę przy elewacji zachodniej (nieco szerszą niż korpus nawowy), oraz dwuprzęsłową zakrystię o kształcie prostokąta po stronie północnej. Prezbiterium kościoła początkowo nie było wyodrębnione zewnętrznie z bryły, a budowla była zakończona od wschodu prostą ścianą. Dzięki temu z zewnątrz kościół prezentował się jako zwarta, masywna i potężna bryła, przypominająca budowle obronne.
Wielobocznie zamknięte, dużo węższe od korpusu nawowego prezbiterium dobudowano w drugiej połowie XV wieku. Świadczyły o tym ozdobne blendy na starszej, wschodniej ścianie korpusu (który pierwotnie był ścianą zewnętrzną, przeznaczoną do oglądania) oraz różnice w proporcjach i artykulacji elewacji obu części, a przede wszystkich różnice w technice (inne wymiary cegieł, profilowania, brak przewiązania murów). Prezbiterium na zewnątrz opięto przyporami, zaś elewacje korpusu ujęte zostały lizenami, ponadto ściany prezbiterium wzniesiono wyższe niż mury starszego korpusu. Okna kościoła otrzymały formy ostrołukowe i stosunkowo wąskie, umieszczone w głębokich ościeżach, ujawniających znaczną grubość muru. W prezbiterium ościeża oprofilowano, wszędzie zaś wstawiono ceglane, dwudzielne maswerki. Podziały poziome elewacji kościoła zapewniły dekoracyjne fryzy terakotowe: pod okapem dachu o kształcie ostrołukowych arkadek z liliami, na ścianach zakrystii o formie półkolistych arkadek i na wewnętrznych ścianach naw bocznych z motywami palmetowymi. W prezbiterium zastosowano fryz z maswerkowych czwórliści.
Do kościoła wiodły cztery ostrołukowe, uskokowe portale: główny od zachodu oraz boczne od północy i południa. O ile w portalu południowym wyróżnione zostały gruszkowe w przekroju wałki, będące reminiscencją portalowych kolumienek, to w portalu północnym drobne profile niemal ze sobą zlano. Oba portale boczne zaopatrzono w wałkowe bazy (płynne w jednym i załamujące się uskokami w drugim) oraz strefy kapitelowe złożone z połączonych ze sobą kielichowych głowic, ponad którymi w archiwoltach kontynuowano te same profile co poniżej. Portal zachodni utworzono z wielu uskoków z profilami wałkowymi. Pierwotnie pomocniczy, profilowany portal funkcjonował także w drugim od wschodu przęśle nawy północnej, obok zakrystii.
Wewnątrz prezbiterium nakryte zostało sklepieniem gwiaździstym, natomiast korpus zwieńczono sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na ośmiobocznych filarach międzynawowych i filarach przyściennych. Te ostatnie otrzymały funkcję wewnętrznych przypór, co pozwoliło zredukować szkarpy zewnętrzne. W nawie głównej sklepienie utworzono znacznie szersze oraz nieco wyżej je założono. Żebra opuszczono na triady służek, przy czym grubsza środkowa służka odpowiadała żebru jarzmowemu, a cieńsze po bokach żebrom diagonalnym. Nawy boczne zostały otwarte do nawy głównej ostrołukowymi arkadami profilowanymi uskokami. Utworzono je niższe i węższe niż nawa główna, a przede wszystkim oświetlane ostrołukowymi oknami, w odróżnieniu od pogrążonej w mroku nawy głównej. Układ sklepienny naw bocznych otrzymał asymetryczną formę, w której skomplikowany kształt przyściennych podpór w ciekawy sposób nie odpowiadał układowi sklepienia. Na ścianach pomiędzy oknami osadzono wspomniane powyżej masywne filary przyścienne, rozczłonkowane uskokami ze wstawionymi służkami, na które z kolei spłynęły służki diagonalne. Nad zwieńczoną sklepieniem krzyżowo – żebrowym zakrystią umieszczono emporę, otwierającą się do nawy ostrołukową arkadą. Żebra zakrystii oparto na dekoracyjnych wspornikach i spięto zwornikami z figuralnymi przedstawieniami.
Wieża kościelna pierwotnie posiadała pięć kondygnacji. Wzniesiono ją na planie prostokąta o wymiarach 10 x 19 metrów. Za sprawą wyjątkowo masywnych murów i niewielkiej ilości otworów okiennych otrzymała charakter obronny, mogła służyć jako miejsce schronienia i obrony w razie pokonania przez wroga obwarowań miasta. Mogła też służyć jako miejsce sprawowania władzy przez margrabiów, podczas ich licznych wizyt w mieście. Świadczyłby o tym wystrój architektoniczny jej wnętrza, zwłaszcza na poziomie pierwszego piętra, gdzie znajdowała się kiża na której margrabia wraz z dworem obecny był podczas sprawowania mszy. Wieża kościoła gorzowskiego była typem rozpowszechnionym na terenie Brandenburgii i miała swoje korzenie w karolińskim westwerku.
Ceglana technika budowlana odznaczała się w gorzowskiej farze starannością i precyzją. Oprócz cegły wykorzystywano także elementy znacznie przekraczające jej ówczesny normalny format (np. w ościeżach portali), licznie stosowano ceramiczne fryzy dekoracyjne, a także modelowane w terakocie płaskorzeźby (np. zworniki w zakrystii, wsporniki służek sklepiennych). W wyglądzie kościoła ukazały się wpływy budownictwa cysterskiego, widoczne zarówno w bryle świątyni (pierwotne prosto zamknięte prezbiterium) oraz w detalach architektonicznych (fryzy arkadowe nawiązujące do kościoła w Lehnin). Kościół cechował się również pewną dwuznacznością: łączył w sobie cechy bazyliki i hali oraz budowli późnoromańskiej i gotyckiej.
Stan obecny
Zewnętrzny, obecny kształt kościoła nie zmienił się w znaczący sposób od czasów średniowiecza, jedynie w XVII wieku na wieży dobudowano ośmioboczną nadstawę i barokowy hełm, a pod koniec XX wieku przedłużono zakrystię o dwa przęsła. W trakcie wcześniejszych renowacji natomiast w znacznym stopniu wymieniono maswerki okienne.
Spośród oryginalnych detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na terakotowe fryzy, portale i blendowe zdobienia elewacji wieży, czy też na system podtrzymywania sklepień (zworniki, konsole, służki). Na południowym murze w zewnętrznej elewacji widać setki małych otworów wywierconych w murze. Zdaniem archeologów, podczas świąt katolickich od tej strony odpalano specjalnymi świdrami ogień potrzebny do liturgii. Ze średniowiecznego wyposażenia zachowały się tylko figury ze sceną pasyjną umieszczone na belce w łuku tęczowym, między nawą główna a prezbiterium, oraz głowa św. Jana Chrzciciela na misie.
Obecnie kościół oprócz funkcji liturgicznych udostępniony jest także do zwiedzania. Możliwe jest od kwietnia do września, codziennie o godz. 12.00, obejrzenie z przewodnikiem wieży kościelnej. W pozostałych godzinach i terminach tylko po zgłoszeniu telefonicznym. W 2017 roku w katedrze wybuchł pożar. Na szczęście zniszczenia nie były duże i ograniczyły się do górnych partii, lecz na czas remontu wieża została zamknięta dla wiernych i turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Architektura gotyckiej katedry w Gorzowie [w:] Nowa Marchia – prowincja zapomniana – wspólne korzenie, Gorzów Wielkopolski 2005.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.