Historia
Górka w XII wieku stanowiła własność komesa Piotra Włostowica, śląskiego możnowładcy z rodu Łabędziów, pełniącego urząd w czasach księcia Bolesława Krzywoustego, a następnie jego syna, Władysława Wygnańca. Jako palatyn Włostowic był najważniejszym urzędnikiem w kraju, pełnił w zastępstwie księcia funkcję dowódcy wojsk, wykonywał misje zagraniczne i zastępował władcę w obowiązkach wewnątrzpaństwowych. Choć główną siedzibę posiadał on w podwrocławskim Ołbinie, to na terenie Górki, w obrębie zwartych dóbr rodowych przy Górze Ślęży, przed połową XII stulecia ufundował murowane palatium, zapewne będące częścią możnowładczego dworu.
Pod koniec pierwszej połowy XII wieku, prawdopodobnie około 1138-1140 roku, Włostowic sprowadził na Śląsk z Arrovese kanoników regularnych św. Augustyna. Docelowo pragnął ufundować im opactwo na Piasku we Wrocławiu, ale do czasu ukończenia tamtejszej budowy, osadził ich „in monte Silencii”, czyli w masywie Ślęży. Miejsce pobytu konwentu raczej znajdowało się na terenie dworu palatyna w Górce, niż na trudno dostępnym szczycie. Przeniesienie zakonników do Wrocławia nastąpiło najpewniej w latach 1150-1193, ale dawne palatium Włostowica już na stałe przekształcono w późnoromański kościół, konsekrowany w 1256 roku. Zapewne związane było to z uwięzieniem, oślepieniem, wyrwaniem języka, banicją i konfiskatą dóbr Włostowica, jaka miała miejsce w 1146 roku, na skutek konfliktu palatyna z księciem Władysławem Wygnańcem. W 1148 roku papież Eugeniusz III wystawił bullę, a rok później biskup Walter dokument, które miały zabezpieczyć klasztor i jego dobra, pomimo upadku fundatora i wyemigrowania członków rodu do innych dzielnic. Podobny cel miała także bulla papieża Celestyna III z 1193 roku.
Od XIII wieku Górka pełniła funkcję prepozytury klasztoru NMP na Piasku. W 1204 roku w źródłach pisanych odnotowano funkcjonowanie w niej folwarku ze spichlerzem, w 1209 roku dworu, natomiast w 1250 roku po raz pierwszy wspomniany został kościół. W 1256 roku w Kronice Wielkopolskiej został on opisany jako „ecclesia de novo constructa”, choć mogło się to odnosić do późnoromańskiej przebudowy starszego palatium. Jako centrum zarządzania ślężańskich dóbr augustianów, prepozytura w Górce funkcjonowała bez większych kataklizmów do drugiej ćwierci XV wieku, kiedy to miała zostać spustoszona w trakcie najazdu husytów. Odbudowę przeprowadzono zapewne w drugiej połowie XV wieku.
Pierwsze wczesnonowożytne przekształcenia średniowiecznych zabudowań Górki miały miejsce w latach 1524-1553 i wiązały się z dostawieniem do ściany zachodniej kościoła renesansowego aneksu mieszkalnego. Następnie w latach 1553-1589, miała miejsce dalsza, systematyczna rozbudowa zespołu klasztornego, który w nowej formie przetrwał do czasu zniszczeń z okresu wojny trzydziestoletniej z lat 1618-1648. W 1810 roku dobra augustianów zostały zsekularyzowane. Nowym właścicielem prepozytury został Ernest von Lüttwitz, który postanowił przekształcić ją w pałacowe zabudowania mieszkalne. Prace kontynuował po 1885 roku kolejny właściciel, Eugeniusz von Kulmitz.
Architektura
Dwór możnowładczy, a następnie siedziba augustiańskiej prepozytury usytuowane zostały na północnych stokach Góry Ślęży, najwyższego szczytu Przedgórza Sudeckiego. Zbudowano je blisko podstawy wzniesienia, w pobliżu szlaku biegnącego z leżącej na wschodzie Sobótki do Świdnicy na zachodzie. Główny budynek był budowlą murowaną, wzniesioną z obrobionego od strony lica kamienia, układanego w dość regularne warstwy ze starannymi, podcinanymi spoinami, z narożnikami wzmacnianymi masywnymi, precyzyjnie opracowanymi ciosami granitu. Budynek utworzono na planie prostokąta o długości ponad 22,2 metrów i szerokości jedynie 8,5 metra. Po stronie wschodniej utworzono na osi czworoboczny aneks, prawdopodobnie o funkcji kaplicy, w planie zbliżony do kwadratu, wielkości 5,2 x 6 metrów. Elewacje kaplicy zostały dodatkowo wyposażona w cokół, którego pozbawiony był korpus budowli.
Wnętrze korpusu budynku pierwotnie podzielone było na dwa pomieszczenia: mniejsze zachodnie o wymiarach 7 x 7 metrów, oraz większe wschodnie, sąsiadujące z prezbiterium, wielkości 12 x 7 metrów. Zachodnia komnata prawdopodobnie pełniła funkcje mieszkalne, natomiast duża komnata wschodnia mogła być reprezentacyjną aulą. Każde pomieszczenie miało niezależne wejście z zewnątrz od południa, o formie skromnego, czworobocznego portalu z prostym nadprożem. Poziom użytkowy wschodniej auli znajdował się 16 cm poniżej poziomu prezbiterium, a więc próg wiodącego do niej od południa portalu znajdował się ponad 60 cm od podłogi. By komunikacja była możliwa, stwarzało to konieczność wprowadzenia schodów w ilości co najmniej pięciu stopni. Zagłębiony parter auli posiadał podłogę drewnianą. Oświetlenie zapewniały trzy okna południowe, obustronnie rozglifione, półkoliście zamknięte. Zachodnie pomieszczenie mieszkalne przypuszczalnie położone było wyżej niż aula, tak by można było pod nim umieścić piwnicę. Prawdopodobnie istniała bezpośrednia komunikacja między częścią prywatną a reprezentacyjną, pokonywana po schodach. Schodami dostępny musiał być także wiodący z zewnątrz portal południowy. Oświetlenie pomieszczenia zachodniego zapewniało jedno lub dwa okna południowe. Wnętrze prezbiterium budynku oświetlane było tylko jednym, obustronnie rozglifionym oknem w ścianie wschodniej, podczas gdy mur północny i południowy nie posiadał otworów. Kaplica połączona była z aulą przejściem z jednym stopniem, pokonującym różnicę 16 cm wysokości. Podłoga w kaplicy wykonana była z granitu, na którym we wschodniej części stała mensa.
W drugiej fazie romańskiej palatium zostało przebudowane, przypuszczalnie w związku z uzyskaniem funkcji sakralnych przez całość budowli. Stare mury obwodowe pozostawiono bez większych zmian, jedynie w ścianie północnej przepruty został nowy portal. Surowością nawiązywał on do portalu południowego, ale miał nieco bardziej skomplikowaną konstrukcję. Obramienia jego ościeży zbudowane zostały z ciosów o dużych rozmiarach. Nad belką nadproża osadzono łuk odciążający, złożony z dwóch bocznych ciosów ciętych po łuku, nad którymi ułożono z dwóch stron po trzy wąskie kamienie wmontowane pionowo, a całość zamknięto kolejnym, łukowato ciętym ciosem pełniącym funkcję klucza.
Wewnątrz budynku usunięta została poprzeczna ściana rozdzielająca dwa pomieszczenia korpusu. Wzniesiono nową ścianę poprzeczną, przesuniętą bardziej ku zachodowi, tak że utworzone zostało skrajne pomieszczenie o wymiarach 7 x 3 metry. Prawdopodobnie pełniło ono funkcję kruchty, dostępnej nowym portalem od zachodu. Być może nadbudowano nad nią czworoboczną wieżę, ale z racji niebyt grubych murów, posiadającym 1,05 metra, nie mogła ona być wysoka. Przesunięcie ściany w kierunku zachodnim pozwoliło na uzyskanie większej powierzchni w obrębie korpusu nawowego, który otrzymał długość 15,7 metrów, przy niezmienionej szerokości wnętrza wynoszącej 7 metrów. Przestrzeń korpusu następnie podzielono na nawy dwoma rzędami czworobocznych filarów. Mogły one podtrzymywać galerię, zakończoną na filarach przyściennych po stronie wschodniej. Dawna kaplica palatium została wtórnie użyta jako prezbiterium kościoła.
Stan obecny
Obecnie romańskie pozostałości zabudowań wtopione są we wschodnią część nowożytnego kompleksu pałacowego. Od strony zewnętrznej widoczna jest część ściany południowej korpusu palatium – kościoła oraz południowa i wschodnia ściana kaplicy – prezbiterium. W ścianie wschodniej zachowało się romańskie okno, w ścianie południowej nawy pierwotny portal. Częściowo zachowany portal z drugiej romańskiej fazy odkryty został spod nowożytnych tynków w ścianie północnej korpusu. Ponadto przed wejściem zachowały się dwie romańskie rzeźby granitowych lwów z XII wieku. Obecnie kompleks zabytkowych zabudowań służy jako hotel. Jego romańska część jest wyjątkowo cenna, bowiem może być pierwszym dobrze poznanym na terenie Polski palatium możnowładczym, w odróżnieniu od stosunkowo licznych palatiów książęcych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Domański G., Ze studiów nad dziejami klasztoru kanoników regularnych na Górze Ślęży, „Slavia Antiqua”, LX (2019).
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Stala K., Ecclesia de novo constructa. Kościół kanoników regularnych w Górce koło Sobótki. Rekonstrukcja drugiej fazy przebudowy palatium możnowładczego Piotra Włostowica, “Wiadomości Konserwatorskie”, 28/2010.
Stala K., Palatium możnowładcze Piotra Włostowica? Rekonstrukcja najstarszej fazy budowli romańskiej w Sobótce-Górce na podstawie najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, “Wiadomości Konserwatorskie”, 27/2010.
Stala K., Prezbiterium dawnego kościoła kanoników regularnych w Górce koło Sobótki. Uwagi w kontekście odkrytych pochówków, „Czasopismo Technicze”, zeszyt 23, rok 108, 2011.
Stala K., Przemiany architektoniczne w zamku w Górce w okresie wczesnego średniowiecza [w:] Ślężańskie Światy, red. W.Kunicki, J.Smereka, Wrocław 2013.
Świechowski Z., In Monte Silencii, „Czasopismo Technicze”, zeszyt 23, rok 108, 2011.