Historia
Kościół parafialny w Górze po raz pierwszy pośrednio wzmiankowany był w 1288 roku, kiedy to wspomniano o jego „advocatusie”. Samą budowlę wspomniano natomiast w 1322 lub 1332 roku, w dokumencie księcia Jana Ścinawskiego potwierdzającym przekazanie przez Henryka ze Starej Góry Janowi von Donyn „ius patronatus ecclesiae parochialis in Gora”. W 1332 roku książę Jan potwierdził także dotację Baltazara von Dohna dla świątyni w Górze. Od drugiej połowy XIV wieku notowane były w Górze nazwiska plebanów, przy czym pod datą 1399 wzmiankowani byli dwaj kapelani oraz dwaj altaryści. Rok później na mocy dokumentu biskupa wrocławskiego Konrada z Oleśnicy powołano do życia przy kościele parafialnym bractwo NMP, a w 1429 roku ten sam biskup potwierdził fundację kaplicy.
W 1457 roku kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej spłonął wraz z całym miastem, co wymusiło podjęcie gruntownej późnogotyckiej przebudowy, trwającej aż do około połowy XVI wieku. Początkowe prace przy wznoszeniu nowej świątyni musiały postępować dość szybko, bo już z 1469 roku pochodziły nadania na rzecz ołtarzy św. Małgorzaty i św. Zygmunta, co może sugerować przynajmniej częściowe udostępnienie kościoła wiernym Prawdopodobnie ukończony był już korpus nawowy, a zapisy fundacyjne zaświadczają, iż w tym okresie prace nad nowym prezbiterium były zaawansowane, a całkowicie gotowe było zapewne przed rokiem 1490, kiedy to biskup wrocławski Jan IV Roth potwierdził prawo patronatu nad całym kościołem rodzinie Dohna, przekazując stosowny akt Abrahamowi von Dohna. Wiadomo, iż w 1500 roku ustanowiony został odpust na prace renowacyjne i upiększanie budowli.
W okresie reformacji budowla prawdopodobnie nigdy nie przeszła na stałe w ręce protestantów, od 1559 roku mieli oni jednak prawo odprawiania swoich nabożeństw we farze pięć razy w tygodniu. O ile magistrat górowski był zdominowany przez zwolenników nauki Lutra, o tyle posiadająca prawo patronatu nad świątynią rodzina von Dohna pozostała najprawdopodobniej katolicka. Całkowita rekatolicyzacja kościoła nastąpiła podczas wojny trzydziestoletniej w 1628 roku, kiedy to władze miejskie zostały zmuszone przez stacjonujące w Górze wojska cesarskie pod wodzą księcia Liechtensteina, do wydania nakazu opuszczenia miasta przez wszystkich protestantów, którzy dobrowolnie nie przejdą na wiarę katolicką.
W 1705 roku do kościoła dobudowano nowożytną kaplicę św. Anny, ufundowaną przez proboszcza Aleksego Abara, natomiast w roku 1711, po śmierci Karola Hannibala, ostatniego z rodu von Dohna, patronat nad farą całkowicie przejęło miasto. Do korpusu dostawiono wówczas barokową kaplicę Matki Bożej. W 1759 roku kościół musiał być ponownie restaurowany z powodu kolejnego pożaru, tym razem wznieconego przez Rosjan w trakcie wojny siedmioletniej. Zniszczeniu uległy wieże wraz z dzwonami oraz wnętrze budowli. Pod koniec XIX wieku niestety wylicowano maszynowymi cegłami ściany kaplic wschodnich i fragmenty innych murów, wykonano także nowe maswerki okienne. Podczas drugiej wojny światowej fara szczęśliwie uniknęła jakichkolwiek zniszczeń, jednak w 1963 roku zawaliły się częściowo partie sklepień i wewnętrzne mury wieży północno – zachodniej. Odbudowa trwała w latach 1964-1965.
Architektura
Kościół św. Katarzyny zbudowany został na niewielkim wzniesieniu w północno – wschodniej części miasta, w pobliżu miejskich murów obronnych. Na przełomie XIV i XV wieku miał on formę orientowanej względem stron świata trójnawowej budowli halowej, posiadającej w korpusie cztery przęsła o 18,5 metrach długości i 16,8 metrach szerokości, wsparte na ośmiobocznych filarach z lizenami. Nakryty był trzema dachami, a po stronie zachodniej wznosiła się pojedyncza wieża. Korpus oświetlały wysokie, ostrołukowe okna (zachowało się jedno zamurowane po stronie północno – zachodniej), a ściany podłużne wewnątrz pozostawiono bez rozczłonkowań.
W drugiej połowie XV wieku zbudowane zostało nowe prezbiterium, które otrzymało okazałą, trójnawową i halową formę z wielobocznym zamknięciem po stronie wschodniej otoczonym wieńcem kaplic. Wymiary prezbiterium osiągnęły 19 metrów długości i 16,5 metra szerokości. Po stronie północnej w linii kaplic wzniesiono zakrystię o wymiarach 4,1 x 14,1 metra, zwieńczoną sklepieniem sieciowym. Wewnątrz, po zbudowaniu murów obwodowych prezbiterium, wstawiono poprzeczną ścianę z trzema arkadami, łączącą starszy korpus nawowy z nową częścią wschodnią, a wraz z nią profilowane arkady międzynawowe. Te ostatnie oparto na filarach o wysokich cokołach z profilowanymi bazami, z pilastrami od strony naw. W części zachodniej filary utworzono na rzucie wydłużonego ośmioboku, w części wschodniej czworoboczne ale z fazowanymi narożnikami. Między trzecim i czwartym przęsłem umieszczono filary krzyżowe.
Prezbiterium przykryto sklepieniami gwiaździstymi w nawie środkowej i pięciopodporowymi w nawach bocznych. Korpus nawowy zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi z żebrami diagonalnymi w nawie głównej i gwiaździstymi bez żeber przekątniowych w nawach bocznych. Spośród kaplic tylko kilka otrzymało sklepienia: północna krzyżowe, dwie południowo – wschodnie gwiaździste, a wnętrze południowo – zachodnie, pełniące rolę kruchty, sklepienie gwiaździste ośmioramienne. Arkady międzynawowe dochodziły wschodniego wieloboku, ale nie utworzyły w jego systemie sklepiennym obejścia. Ściany prezbiterium udekorowano za pomocą wysokich, ostrołukowych wnęk, poniżej których znalazły się arkady prowadzące do kaplic. Podobne wnęki – blendy utworzono także w korpusie nawowym, lecz spowodowało to częściowe zamurowanie okien.
Być może na początku XVI wieku rozebrano pojedynczą gotycką wieżę zachodnią i wzniesiono dwie nowe, wstawione w zachodnie przęsło korpusu nawowego (choć według innych teorii dwuwieżowy masyw zachodni mógł już istnieć od co najmniej połowy XV wieku). Najpewniej w tym samym czasie zachodnią ścianę szczytową i wieże ozdobiono dekoracyjnymi blendami, a po stronie południowej korpusu nawowego dobudowano dwuprzęsłową kaplicę Bożego Ciała. U schyłku gotyku powstało przy niej jeszcze jedno pomieszczenie, później wykorzystywane jako biblioteka.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego późnogotycką monumentalną formę, nieco zniekształconą poprzez oblicowanie części ścian cegłami maszynowymi, wstawionymi nowymi ościeżami i maswerkami okiennymi oraz szeroką kruchtą zachodnią. Najstarszą częścią są obecnie ściany obwodowe korpusu nawowego z widocznym zamurowanym oknem prawdopodobnie jeszcze XIV-wiecznej świątyni po stronie północno – zachodniej. Szczególnie imponująco przedstawia się późnogotycka, masywna fasada zachodnia, a także prezbiterium z drugiej połowy XV wieku. Granica między trójnawowym korpusem i równym mu szerokością trójnawowym prezbiterium w zasadzie nie jest zaznaczona, co wzmaga wrażenie wielkiej zwartości i jednorodności bryły.
Kościół parafialny w Górze nie jest dziś budowlą ważną jedynie ze względu na gabaryty. Jest także jedyną obok kościoła św. Jakuba w bawarskim Straubing halą z poligonalnym chórem zintegrowanym z wieńcem kaplic niższych od samego chóru, dzięki czemu w bryle bardziej zbliża się do modelu klasycznie gotyckiego prezbiterium z obejściem i kaplicami, modelu zawsze związanego z budowlami wysokiej rangi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamski J., Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski, Kraków 2010.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.