Historia
Budowę pierwszych obwarowań w Goleniowie (Gollnow) zapewne rozpoczęto po nadaniu miastu magdeburskiego prawa miejskiego przez księcia pomorskiego Barnima I w 1268 roku. Po podziale księstwa zachodniopomorskiego w 1295 roku Goleniów wszedł w skład księstwa szczecińskiego, otrzymując wiele przywilejów, a dogodne położenie miasta przyczyniło się do jego rozwoju i przejścia w 1314 roku na korzystniejsze prawo lubeckie. Miało to zapewne związek z podjęciem na początku XIV wieku budowy kamiennych murów obronnych.
W XV wieku w związku z rozwojem sztuki oblężniczej i coraz większą popularnością broni palnej, obwarowania Goleniowa rozbudowano. Kurtyny zostały podwyższone przy użyciu cegły, dobudowano lub zmodyfikowano baszty, wzmocniono przedbramiami bramy miejskie. Prace te możliwe były dzięki okresowi pomyślnego rozwoju miasta, bogacącego się na rzecznym handlu zbożem i rzemiośle. Inwestycjom w fortyfikacje sprzyjały także liczne konflikty ze Stargardem i Szczecinem, które jednak nie przyniosły miastu wielkich strat.
W okresie nowożytnym, pomimo utraty znaczenia z powodu rozwoju broni palnej, a także pomimo licznych pożarów nawiedzających miasto (1529, 1589, 1621, 1686, 1713), jeszcze w początkach XVIII wieku fortyfikacje istniały na całym obwodzie miejskim. W 1761 roku rozebrano bramę Nowogardzką, zniszczoną w trakcie wojny siedmioletniej, a w 1779 roku splantowano obwarowania ziemne. Kolejne rozbiórki prowadzono w XIX wieku w związku z rozbudową przedmieść. Między innymi w 1836 roku rozebrano bramę Szczecińską, a w 1864 roku bramę Stargardzką.
Architektura
Goleniów założono na lekkim wzniesieniu na lewym brzegu rzeki Iny. Obwód murów obronnych otrzymał w planie kształt owalu wydłużonego mniej więcej na linii północ – południe. Po stronie południowo – zachodniej miasto przylegało do koryta Iny, natomiast na południu i wschodzie ochronę zapewniała łącząca się z rzeką Struga Goleniowska. Na pozostałych kierunkach zabezpieczono się przekopując nawodnioną fosę, połączoną z Iną i Strugą. Wewnątrz obwodu obronnego utworzono regularną siatkę ulic z kwadratowym rynkiem pośrodku, z którego narożników wybiegały główne trakty w stronę bram miejskich. Miasto prawdopodobnie na większości obwodu posiadało uliczkę podmurną.
Mury obronne wybudowane były w większości z głazów granitu, układanych warstwami z rzędami wyrównującymi z mniejszych kamieni, łączonych zaprawą wapienną. Podczas XV-wiecznej przebudowy mury zostały w części rozebrane i nadbudowane partiami ceglanymi. Pierwotnie grubość muru wynosiła od 1 do 2 metrów a wysokość od 7 do 9 metrów. Wzmocniony był on basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta i niewiele wyższymi od sąsiednich kurtyn, a od XV wieku także basztami zamkniętymi. Baszty wykuszowe miały około 5 metrów szerokości i 2,5 do 3 metrów głębokości. Długość obwarowań wynosiła około 1140 metrów.
W zachodniej, narożnej część obwodu usytuowana została baszta Więzienna, zwana również Prochową, wybudowana najprawdopodobniej w XV wieku. Otrzymała ona formę budowli cylindrycznej, trójkondygnacyjnej, wymurowanej z cegły ceramicznej w układzie gotyckim, z górną platformą zwieńczoną ceglanym stożkiem. Wejście do wnętrza usytuowano na poziomie korony murów. Powyżej niego w murach przepruto wąskie, prostokątne otwory.
Zachodnią część obwodu ochraniała także baszta Mennicza, powstała również w XV wieku. W średniowieczu mieściła się w niej mennica miejska, w której bito goleniowskie denary. Jej ceglana bryła złożona została z dwóch członów: czworobocznego korpusu przyziemia, przechodzącego w drugiej kondygnacji w bryłę ośmioboczną, z rozmieszczonymi w niej ostrołucznymi otworami. Połączenie obu części zapewniły trompy – półokrągłe elementy architektoniczne umieszczone w czterech narożnikach. W przylegającym do baszty murze miejskim znajdował się ostrołukowy otwór dawnej furty Wodnej, czyli przejścia do miasta od strony portu rzecznego.
Do Goleniowa prowadziły cztery bramy: Szczecińska na południowym – zachodzie, Stargardzka po stronie południowej, Wolińska od północnego – wschodu i Młyńska po stronie północnej. Komunikację ułatwiały ponadto dwie furty: jedna wiodąca nad rzekę Inę, druga nad jej mniejszy dopływ. Najstarszą z bram, Szczecińską, poprzedzał drewniany most na Inie. Przekryta była dachem dwuspadowym i nie otrzymała dekoracyjnej formy elewacji. Brama Stargardzka tworzyła rozbudowany zespół z kamiennym mostem i poprzedzającym go przedbramiem. Jej elewacje odznaczały się dekoracyjnym opracowaniem, zwieńczone były szczytami sterczynowymi.
Brama Wolińska usytuowana została przy trakcie prowadzącym do Wolina i Kamienia Pomorskiego. Założono ją na planie prostokąta. Dolna jej część z ostrołukowym przejazdem, wzniesiona została z głazów granitowych, obrobionych starannie w regularną kostkę. Powyżej przyziemia czterokondygnacyjny korpus wymurowany został z cegły ceramicznej i zwieńczony szczytami. Elewacja od strony zewnętrznej do wysokości trzeciej kondygnacji zakomponowano wielką, szeroką wnęką o półkolistym zamknięciu, mieszczącą pierwotnie opuszczaną bronę. Natomiast elewację wewnętrzną, od strony miasta, przepruto czterema rzędami otworów okiennych. Powyżej przejazdu utworzono wysmukłe lizeny, przechodzące w sterczyny schodkowego szczytu.
Stan obecny
Obecnie z pełnego obwodu murów obronnych zachowały się tylko cztery fragmenty: odcinek południowo – zachodni od mostu na rzece Inie w kierunku zachodnim z basztą Więzienną i Menniczą, w części północnej około 100 metrowy odcinek z bramą Wolińską oraz krótki odcinek usytuowany prostopadle do ulicy Barnima. Najdłuższy odcinek murów zamyka część północno – wschodnią Starego Miasta, ograniczony od południa ulicą Konstytucji 3-go Maja i dochodzący łukiem do ul. Niemcewicza. Przy wschodnim odcinku murów, po stronie wewnętrznej, na krótkim odcinku widoczne są pozostałości wybrukowanej ulicy podmurnej.
pokaż basztę Menniczą na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury obronne, E.Wolender, nr 2300, Goleniów 2001.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Naugard, Stettin 1910.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.