Historia
Nie wiadomo, czy fortyfikacje murowane w Gnieźnie poprzedzone były obwarowaniami drewniano-ziemnymi. Murowane miejskie mury obronne zostały wzniesione w końcu XIII lub na początku XIV wieku. Przekazy ikonograficzne wskazują, iż obwarowania powstały przed XV stuleciem, nie zostały jednak odnotowane w źródłach pisanych w czasie najazdu krzyżackiego z 1331 roku.
Mury obronne utrzymywane były do XVII wieku. Wydaje się, że po pożarze w 1613 roku, który zrujnował miasto, mury nie zostały już doprowadzone do zadowalającego stanu. Wiadomości o próbach naprawy towarzyszyły od tego czasu relacjom o złym stanie obwarowań. Niemniej w 1629 roku miasto otrzymało od Zygmunta III przywilej pobierania podatku „rogowego” z przeznaczeniem na naprawę obwarowań, a starosta zarzucał mieszczanom, że nie dbają o fortyfikacje miejskie. W końcu XVII wieku mury obniżono, w celu m.in. uzyskania cegły rozbiórkowej, natomiast w XVIII stuleciu pewną, choć już nie obronną rolę pełniły tylko bramy miejskie.
Systematyczne rozbiórki murów miejskich rozpoczęły się w 1797 roku, od zburzenia obu zachowanych do tego czasu bram: Toruńskiej i Pyzdrskiej, a od 1800 roku następowała stopniowa rozbiórka zachowanych resztek murów i zasypywanie fos. Ostatnie ślady obwarowań zostały zatarte w czasie prac niwelacyjnych podczas regulacji miasta w latach dwudziestych XIX wieku.
Architektura
Obwód murów obronnych Gniezna zakreślał nieregularny, dość zwarty kształt, dostosowany do formy wzgórza na którym rozwinęło się miasto, o płynnej linii narysu. Wzgórze bezpośrednio od zachodu i północy opływała rzeka Srawa. Sztuczną odnogę tej rzeki poprowadzono wzdłuż wschodniego i południowego boku miasta, zamykając wokół niego, być może już przed lokacją krąg wodny. Powierzchnia miasta w murach wynosiła niecałe 6 ha, a długość linii obwarowań około 850 metrów. Miasto obiegała od wnętrza ulica podmurna, która w związku z ukształtowanym już przed budową murów układem urbanistycznym była nieregularna i o zmiennej szerokości.
Ceglany mur obronny zwieńczony był blankowanym krenelażem ze strzelnicami, umieszczonymi, sądząc ze starych widoków miasta, w każdej blance. Wymiary muru nie są znane. Nie był wzmocniony basztami, a obrona opierała się na samych kurtynach (świadczy o tym brak ich śladów od bardziej zagrożonej południowo – wschodniej strony, znanej z przekazów ikonograficznych).
Miasto miało trzy bramy, usytuowane u wylotów dróg ukształtowanych na długo przed lokacją, zbiegających się w centrum osady. Od zachodu znajdowała się brama Poznańska (Tumska), od wschodu Toruńska, a od południa Pyzdrska nazywana również Warszawską, św. Trójcy, Farską, a zapewne i Kaliską lub Słupecką. Bramy umieszczone były w prostokątnych wieżach osadzonych symetrycznie w linii muru obronnego. Nie były rozbudowywane w poziomie (przedbramia). Z późniejszych przekazów wiadomo, że zamykano je wrotami.
Stan obecny
Miejskie mury obronne w Gnieźnie nie zachowały się, nie pozostał też żaden widoczny ślad po którejkolwiek z trzech bram miejskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.