Historia
Budowę kościoła poświęconego św. Mikołajowi, opiekunowi żeglarzy i kupców, rozpoczęto w połowie XIV wieku, zapewne na miejscu starszej, drewnianej jeszcze świątyni, gdyż pierwsza wzmianka o parafii pojawiła się już w 1297 roku, w akcie lokacji miasta. Rozpoczęcie budowy kościoła prawdopodbnie związane było ze stanem zaawansowania prac na zamku krzyżackim, zgodnie bowiem ze zwyczajem zakonu nie podejmowano innych większych zamierzeń przed ukończeniem siedziby konwentu i zapewnieniem obrony.
Prace budowlane zaczęto od wzniesienia prezbiterium, które do czasu ukończenia reszty budowli służyło samodzielnie do odprawiania nabożeństw (wskazywałby na to zamurowany portal w północnej elewacji prezbiterium). Budowa korpusu nawowego i wieży przeciągnęła się do początku XV wieku, choć jeszcze w drugiej połowie XV stulecia, po opuszczeniu miasta przez zakon krzyżacki, podwyższono wieżę, a do wschodniego przęsła korpusu dostawiono kaplice.
W okresie reformacji, około 1557 roku, kościół św. Mikołaja przejęli w posiadanie protestanci. Zwrócono go katolikom w 1596 roku, dzięki energicznym staraniom biskupa Hieronima Rozrażewskiego. W kolejnym stuleciu doszło do wymiany wyposażenia na nowe, barokowe. Wiadomo także, iż msze uświetniała wówczas istniejąca przy farze kapela, wyróżniona przywilejem przez Jana Sobieskiego w 1668 roku, który zapewnił jej wyłączność prawa grania na różnych uroczystościach świeckich, zarówno w samym Gniewie, jak też we wsiach starostwa gniewskiego.
Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół dotknęła nieznana katastrofa, związana z pożarem lub ówczesnymi wojnami. W jej wyniku zniszczeniu uległy górna część wieży i sklepienia naw. Odbudowane jako drewniane, przetrwały w takiej formie do XIX stulecia. Na poważniejsze prace remontowe prawdopodobnie nie zdecydowano się z powodu toczących się w XVIII wieku nieustannych sporów i procesów z radą miejską. Pod koniec stulecia stan budowli był fatalny, a miejscowy proboszcz donosił, iż wieża w przypadku silniejszej wichury może się nawet zawalić. Trwające kilka lat prace remontowe podjęto dopiero w 1799 roku. Następnie w 1846 roku dobudowano kruchtę południową, zaś w latach 1875-1876 przeprowadzono remont generalny. W jego trakcie wykonano sklepienia nad nawami, rozebrano górne partie wieży i wzniesiono na ich miejsce nową, wyższą o 11 metrów część z dachem i neogotyckimi szczytami. W okresie międzywojnia przeprowadzono natomiast renowację wnętrza.
W 1945 roku, w ostatnich miesiącach II wojny światowej, pociski artyleryjskie uszkodziły wieżę i mury kościoła, zniszczone zostały dachy i wszystkie okna. Po wojnie, w latach 1956-1957 dokonano wszystkich niezbędnych napraw oraz odnowiono wnętrze.
Architektura
Kościół zbudowany został jako budowla gotycka, orientowana względem stron świata. Otrzymał formę halową, trzynawową, z wyodrębnionym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej i przyległą do niego od południa zakrystią oraz wieloboczną klatką schodową. Po stronie zachodniej usytuowano czworoboczną wieżę wtopioną w korpus nawowy.
Całą budowlę w regularnych odstępach opięły przypory, zwężające się ku górze uskokami, a wokół prezbiterium ozdobione otynkowanymi, prostokątnymi blendami. Obok konstrukcyjnego znaczenia posiadały one walory dekoracyjne, akcentując pionowość budowli i rozczłonkowując jej powierzchnię. Z wyjątkiem części zachodniej elewacje kościoła dołem obiegł częściowo kamienny cokół, a u góry ściany zwieńczone zostały otynkowanym fryzem opaskowym. Wysoko nad prezbiterium utworzono bardzo ozdobny szczyt korpusu nawowego, podzielony czworokątnymi filarami z profilem wałka na krawędziach, przechodzącymi powyżej linii dachu w zwieńczone kwiatonami sterczyny. Przestrzeń pomiędzy filarami wypełniły ostrołukowe blendy o profilowanych obrzeżach oraz odcinki ceramicznych fryzów maswerkowych i daszki z kolistymi przeźroczami.
W XV wieku do wschodniego przęsła korpusu nawowego dobudowano kaplice: południową św. Anny i północną Matki Boskiej Bolesnej (obecnie św. Franciszka). Wstawiono je w starsze przypory, widoczne do dziś w bocznych ścianach. Północna kaplica otrzymała także własną klatkę schodową przylegającą do ściany frontowej, którą zwieńczył schodkowy, zdobiony blendami szczyt. Elewację kaplicy południowej ożywiły wysokie blendy zwieńczone ostrołukami, zastosowane także w innym układzie na ścianie szczytowej.
Kościół oświetliły wysokie i wąskie okna ostrołukowe, przeprute pomiędzy przyporami, przy czym okna prezbiterium otrzymały bogate profilowanie. Do wnętrza prowadziły ostrołukowe portale boczne, z wydatnymi profilami wałka na obrzeżach (później zostały zasłonięte nowożytną kruchtą i składzikiem) oraz główny portal zachodni. Ten ostatni otrzymał szeroką, ostrołukową formę o profilowanych, uskokowych ościeżach wyróżniających się od pozostałych portali bogatszym opracowaniem.
Wewnątrz kościoła nawy boczne oddzielono od równej im wysokością lecz szerszej nawy głównej ośmiobocznymi filarami, osadzonymi na cokołach, ze skromnymi opaskami w miejscu głowic. Prezbiterium otwarto do nawy ostrołukową arkadą tęczy o bogato profilowanych ościeżach, także boczne kaplice otwarto do wnętrza naw bocznych na całej wysokości, tworząc wrażenie transeptu. Prezbiterium zwieńczono sklepieniem gwiaździstym o dekoracyjnym rysunku żeber, spływających wiązkami na wsporniki, które opracowano w formie kobiecych i męskich głów, ozdobionych baldachimami. W zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe z szeroką gurtą pośrodku, podobne sklepienie umieszczono również w kaplicy północnej, południową natomiast przykryto bogatszym sklepieniem gwiaździstym. W średniowieczu sklepienia otrzymał również korpus nawowy. Być może miały one formę krzyżowo – żebrową, podobnie jak sklepienie pod wieżą.
Stan obecny
Kościół zachował swój pierwotny, gotycki układ przestrzenny, powiększony przez dostawienie neogotyckiej kruchty ze składzikiem, bryłę natomiast zmieniono poprzez podwyższenie w XIX wieku wieży. Z pierwotnych sklepień gotyckie zachowały się w prezbiterium, w zakrystii oraz w kaplicach bocznych. Do okresu gotyckiego należy także sklepienie krzyżowo-żebrowe pod wieżą, natomiast sklepienia korpusu nawowego wzorowano w trakcie XIX-wiecznej renowacji na oryginalnym sklepieniu prezbiterium. Ze średniowiecznego wyposażenia w kościele odnaleźć można gotycką czasze dawnej chrzcielnicy z XV-XVI wieku oraz późnogotycką, żelazną kratę we wschodniej ścianie zakrystii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.
Strzelecka I., Gniew, Warszawa 1982.